ТІЛ - ДОСТЫҚ ПЕН ТАТУЛЫҚТЫҢ КЕПІЛІ

Нұрила Жұманова,

Шымкент қалалық тілдерді оқыту

орталығының директоры:

Тіл — Достық пен татулықтың кепілі

Тіл татуластырады, құрметіңді арттыра түседі. Саяхаттап келген немесе тұрған жеріңіздің иесі болып табылатын елдің тілінде сөйлеп көріңізші, ерекше ықыласпен қабылдайтынына күмән жоқ. Басқа ұлт туралы айтар пікіріңіз болса бар шығар, ал қазақ, тілін білгенге төрін ұсынады, қолын шапалақтап құрмет көрсетеді.

Тіл білгенге не жетсін?! Иә, кейде шетелдік азаматтармен ресми кездесулерде немесе мәдени демалыстарда халықаралық тілдерді білмегенде өзді-өзімізге ренжиміз. Ана тілімізді білсек те кейде ісқағаздарды рәсімдегенде талапқа сай жаза алмай қалатын кездеріміз болады. Міне, бойыңыздағы осы кемшіліктеріңізді жойғыңыз келсе, өңіріміздегі тілдерді оқыту орталығына асыққаныңыз жөн. Әмияныңыздағы қаржыңызды есептемей-ақ, қойыңыз. Орталық мемлекеттік, орыс, ағылшын тілдерін тегін оқытады. Тағы бір мәселе туралы ойланып қалған боларсыз? Ол, қаржыдан кейінгі бізге жетпей қалатын нәрсе уақыт. Қамықпаңыз, ол жағы да ойластырылған. Өзіңіз қызмет етіп жүрген мекемеде, сіз сияқты он адам жиналса басшылық тарапынан орталыққа өтініш жіберсеңіздер, тәжірибелі тіл мамандары өздері келіп баршаңызды оқытып кетеді. Бұл мемлекеттің қамқорлығы. Ұлттарды тұтастыратын қабілеті бар мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеріп, өзге тілдерді қатар оқытып отырған мекеменің директоры Нұрила Серікбайқызынан жүргізіп отырған жұмыстарының барысы жайлы сұраған едік.

— Тіл үйрететін біздің мекеме мемлекеттің қамқорлығында. Келушілер тегін оқиды. Бірақ қаржысын мемлекет көтереді. Қазіргі таңда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жүргізген бірыңғай мемлекеттік тіл саясаты халықтың тарапынан қолдау тауып отырғанының дәлелі мемлекеттік тілді білу өмірдің қажеттілігіне айналып отыр. Еліміздің Ата заңында қазақ тілінің мәртебесі тайға таңба басқандай анық көрсетілсе, тіл туралы Заңда ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргіземін деушілерге даңғыл жол ашылған, ендігі керегі заң аясында жұмыс істеу.

Өздеріңіз білесіздер елбасының Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты стратегиялық мақсаты – Қазақстанда тұратын барлық этностардың тілін сақтай отырып, ұлт бірлігін нығайтудың маңызды факторы саналатын мемлекеттік тілді балабақша, мектеп, жоғары оқу орындарында, мемлекеттік қызмет пен қоғамдық саяси, әлеуметтік кәсіпкерлік саласында батыл қолданысқа енгізіп, қазақстандықтардың өмірлік қажеттілігіне айналдыру болып табылады. Осы бағдарламаға сәйкес мемлекеттік тілді меңгерген ересек тұрғындардың үлесін Қазтест тапсырмасының нәтижесі бойынша 2017 жылға қарай – 80%, 2020 жылға қарай 95%-ға жеткізу, ал, орыс тілін меңгерген ересек тұрғындардың үлесін 2020 жылға қарай 90%-ға , ағылшын тілін тілді меңгерген ересек тұрғындардың үлесін 2017 жылға қарай – 15%, 2020 жылға қарай – 20%-ға жеткізу жоспарланған.

Сөйтіп үш тілді меңгерген ересек тұрғындардың үлесін 2017 жылға қарай – 12%, 2020 жылға қарай – 15%-ға арттырудың нысаналы индикаторы бекітілген. Бүгінде осындай талаптарды іске асыру жүйелі жұмыс жүргізіп отырмыз. Орталықта курстардың ұзақтығы қазақ тілі – 5 ай, орыс тілі – 3 ай, ағылшын тілі 4 ай көлемінде жүргізіледі.

— Орталықтың қызметінен хабары жоқ адамдар жоқ емес бар. Сол себепті де тілдерді ақылы негізде оқытатын оқу орталықтарының қызметіне жүгініп жатады. Жалпы жұмыстарыңызды жарнамалау жөнінде қандай іс-шаралар жүргізілуде?

— Қаладағы барлық мемлекеттік мекемелермен, кәсіпорындармен, коммерциялық ұйымдармен тығыз байланыстамыз. Қалалық ішкі саясат бөлімімен бірлесе отырып, қазақ, орыс ағылшын тілдерін ақысыз оқуға шақыруды насихаттайтын бейнеролик түсіріліп, жергілікті телеарналар арқылы көрсетілді, қала көшелерінде билбордтар ілінді.

— Нәтижесі қандай?

— Тіл үйренушілердің саны жылдан жылға артып келеді. 2012 жылы олардың саны 891 болса, 2013 жылы 1173-ке жетіп, 282-ге артып отыр. 2014 жылы 1274-ке жетсе, 2015 жылы 1300-ге жеткізуді жоспарлап отырмыз.

2015 жылдың 6 айында жалпы 927 тіл үйренуші біліктілігін арттыруда. Оның ішінде мемлекеттік қызметкерлер саны – 179, азаматтық қызметкерлер саны – 748-ді құрайды. Ұлт өкілдері: қазақтар – 646, орыстар – 108, өзбектер – 118, өзге этнос – 55 адам.

— Қалтасынан қаржы шығарып оқымаған соң, тегіннің қадірін білмей оқуға селқос қарайтын азаматтар кездесетін шығар?

— Иә, оқудың ортасында жеке шаруаларына байланысты арада біраз дәрістерді өткізіп алатындар кездеседі. Дәрісті бастап, араға бір жыл салып оқуға қайта келетіндері де болды. Ондай жағдай біз оқу бағдарламасын жалғастыра алмаймыз, қайта оқытамыз.

— Курсты сәтті бітірген тыңдаушыларға қандай құжат беріледі?

— Қорытынды тестті сәтті тапсырған тыңдаушыларға сертификат, егер тапсыра алмаса тек қана анықтама беріледі. 2014 жылы оқыған тыңдаушылардың 70%-на сертификат, 30%-на анықтама берілді.

— Елбасымыз «Бес институционалды реформаны Ұлт Жоспары деп атап, реформалар Қазақстанның әрбір азаматының тікелей қатысуын талап етеді»-деді. Мұның әрқайсымыздың қызмет етіп отырған саламызға да қатысы бар, осы орайды сіздер атқаратын міндеттер қалай болмақ,ұлтты тұтастыратын тіл екенін білеміз…

— Иә, Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы «…Тілдердің үштұғырлылығын – қазақ, орыс және ағылшын тілдерін дамыту – қоғамды топтастырудың, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың кепілі. Біздің басты мақсатымыз – қазақстандықтардың жаңа жалпыұлттық мұраттар мен құндылықтарды – құқықтың үстемдігін, жеке меншікті қорғауды, мемлекеттік дәстүрлерді, қазақстандық құндылықтар мен тәуелсіздік жылдарындағы табыстарды өздерінің этностық мінез-құлық модельдерінен жоғары қоюына қол жеткізу. Барлық қазақстандықтар үшін қазақстандықтың бойында азиялықтың да, еуропалықтың да жақсы қасиеттерін шынайы сүзгіден өткізетін еуразиялық идеясы біріктіруші болып табылады» — деп атап өтті.

Мен мынаны айтар едім. Біздің мемлекетте барлық этностардың мәдениеті, салт-дәстүрін, тілін, дінін дамытуға және сақтауға жағдай жасалған. Ендігі ретте Елбасымыз атап өткендей үш тілді меңгеру қоғамды топтастыру, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың кепілі. Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты – бұл елімізді, оның әлеуетін, халықтар арасындағы достықты одан әрі нығайтуға бағытталған тұжырымдама. Ендігі ретте тілдерді меңгерудің маңыздылығы және қоғамның оған деген сұранысы мен жүзеге асырылу жайына тоқтала кеткм келіп отыр.

Ең маңыздысы – мемлекеттік тілді барша қазақстандықтардың меңгеруіне толық мүмкіндік бар. Этномәдени орталықтармен тығыз байланыста жұмыс істеп, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, оның маңыздылығы мен мәртебесін көтеру және өзге этнос өкілдерінің ішіндегі қазақ тілін еркін меңгерген азаматтарын ынталандыру мақсатында оқытушыларға тапсырмалар берілді.Тіпті көптеген ірі кәсіпорындар мен басқа да коммерциялық ұйымдар штат бойынша қазақ тілінің оқытушыларын алып, курстар ұйымдастыруда.

Тағы бір мәселе, пікір алуандығы мен еркіндігіне қарамастан халқымыздың орыс тілін меңгеру деңгейін сақтап қалуға көңіл бөлуіміз керек. Әлемдік алты ресми тілдің қатарына енетін орыс тілі – ақпараттық кеңістігімізді маңызды рөл атқарады. Орыс тілін оқып үйренуге қызығушылық танытып жүрген әсіресе, мемлекеттік қызметкерлер, соның ішінде құқық қорғау органдарының қызметкерлері, сондай-ақ аудандардан қалаға оқуға келген студент жастар.

Ал, ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Ағылшын тілін білсең, әлемдегі ең үздік, ең беделді жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндік мол. Ағылшын тілін білу – қарым-қатынас пен әлемнің кез-келген нүктесіне бизнеспен айналысу үшін міндетті талап.

Мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу – әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін есте ұстауды қалап отыр.

— Тіл үйретудің ерекшеліктеріне тоқтала кетсеңіз, әртүрлі ұлт, түрлі саланың мамандары?

— Тіл үйрету — қиын да қызықты жұмыс. Топтар ұйымдастыру барысында бірқатар проблемалар кездеседі. Түрлі кәсіп бойынша жұмыс жасайтын 18-60 жас аралығындағы ересек азаматтарға тілдерді оқыту оңайға соқпайды. Сондықтан бір салада жұмыс істейтін қызметкерлерден құралған топпен жұмыс істеу тиімді. Белгілі бір мекемеде жұмыс атқаратын азамат жұмыстан түбегейлі босатылмайды, аптасына 2 рет, 2 сағатқа келеді. Мұндай жағдайда егер мекемеде бос кабинет, тақта, компьютер басқа да жабдықтар қарастырылған жағдайда бізге тапсырыс беріп, оқытушыларымыздың барып оқытқаны дұрыс. Бүкіл ұжым әуре болып орталыққа келіп уақытты жоғалтпайды. Сонда да, кейде қызметкерлер іссапарға немесе еңбек демалысына шығып кетіп, сабаққа қатыспайтын кездері болады. Шұғыл тапсырмалар, есеп беру, тексеру жұмыстары кезінде оқытуды уақытша тоқтата тұруды сұрайды. Бұл өз кезегінде, оқу процесін талапқа сай жүргізуге кедергі келтірері сөзсіз. Сабақ барысында тіл үйренуші жұмысын, жұмыстағы шұғыл орындауды қажет ететін тапсырмаларды, отбасын т.б. шаруаларын ойлап отыратын жайттар жиі кездеседі. Осындай жағдайлардың көбіне түсіністікпен қарауға тырысатын мұғалімге артылар жүк өте ауыр. Тіл үйренушілердің ойын жинақтап, қызығушылығын арттыру, психологиялық қажетті орта қалыптастыру, жаңа инновациялық технологияларды пайдалану арқылы тіл үйренушілердің қызығушылығын арттыру үшін мұғалімнің шеберлігі талап етіледі.

Дегенмен, тіл үйренушілердің де тілді оқып үйренуге ынта-ықыласы, күнделікті қарым-қатынас жасайтын ортасы болмаса нәтиже шығару қиынға түседі. Мәселен, үйренген қазақшаңды күнделікті жұмыста өз бетіңше пайдалануға тырысу керек.

— Мемлекеттік тілде ісқағаздарды жүргізу әлі де бір ізге түсе қойған жоқ. Осы бағытта орталықтың атқарып отырған жұмыстары туралы айтып өтсеңіз?

— Қызметкерлерге ісқағаз толтырудың мемлекеттік стандарттары мен рәсімдеу әдістері, жазылу стилі, қызметі мен мақсаты сияқты білім негіздерімен қаруландырып, ресми құжаттарды сапалы әрі сауатты дайындауды жетілдіру мақсатында курстар жүргізіледі. Бұл бағытта «Мемлекеттік тілде ісқағаз жүргізу» әдістемелік құралы мен электронды оқулығын шығарылып, тиісті мекемелерге таратылып берілді.

Облыстық тілдерді дамыту басқармасы 2006-2010 жылдар аралығында Тіл комитеті әзірлеген орфографиялық, орфоэпиялық, фразеологиялық т.б. түрлі сөздіктер облыстағы мекемелерге таратылған болатын. Өкініштісі, сол сөздіктерді ашып қарап жатқан адам жоқ. Мемтерминкомның шешімімен мақұлданған «телефон» термині телеарналардағы, көшелердегі жарнамалық ақпараттарда әлі күнге дейін «сымтетік» деп қолданылып жүр. Айыппұл, дерекқор, еңбекақы, ісқағаз, мекенжай, іссапар, келісімшарт, келісімхат, зейнетақы сияқты көптеген біріккен сөздер бөлек немесе дефис арқылы жазылып жүр.

Қолданыстағы кейбір актілер, келісімшарттар, бұйрықтар, басқа да кадрлық жұмысқа қатысты құжаттар стандарт талаптарына сай келе бермейді. Курс барысында тіл үйренушілер өздерінің кәсібіне байланысты ресми құжаттарда кездесетін салалық терминдердің қолданылуын, сан есімдердің, қысқарған сөздердің, мекеме атауларының жазылуын, қосымшалардың жалғануын, сөздерді тасымалдау мен тыныс белгілерді дұрыс жазу ережелерімен, басқа да ісқағаздың түрлерін үйреніп шығады.

— Заман талабына сай көптеген оқу орындарында қашықтықтан оқыту жүйесі жолға қойылуда? Сіздерде ше?

— Иә, тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама талаптарына сәйкес, тіл үйренушілердің санын арттыру бағытында тілдерді оқыту жүйесін одан әрі оқу-әдістемелік құралдармен қамтамасыз ету арқылы жетілдіріп келеміз. Қашықтықтан оқытуға қол жеткізу, электронды интерактивті оқулықтар бағдарламасын құру, тілдерді оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін енгізу, жергілікті тұрғындардың, оралмандардың, шетелдіктердің тілдерді меңгеру деңгейіне мониторинг жасау сияқты шараларды қолға алып жатырмыз.

— Мұқағали Мақатаев жырлап өткендей халықтан кейінгі бақытымыз тіл, әрине.Қазақ тілінде сөйлейтіндер көбейіп жатса ол да біздің мәртебеміз.Тіл дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды насихаттауға, қабылдауға жол ашады. Тіл үйренген өзге ұлт өкілдері қалай өзгереді?

— Жалпы көп тіл білу парасатқа,кемелдікке бастайтын жол десек жаңылыспаймыз. Біздің тілді үйренген тыңдаушымыз халқымыздың, мемлекетіміздің қадіріне жетіп, достықтың,бейбіт өмірдің,ынтымақтың тілекшісіне айналады. Иә, тілді қастер тұтатын біздің қазақ өз ойының орамды, тілінің шұрайлы болуын қалайды, шешен сөйлегенді ұнатады. Тілді меңгерген адам осы қасиеттерді де бойына сіңіреді. Әрине, жұрттың бәрі бірдей ділмар болуы мүмкін емес. Бірақ, бәрібір кез келген басшының, белгілі бір салада қызмет атқаратын лауазымды азаматтың нашар сөйлеуге, орашолақ ой айтуға хақысы жоқ. Ақын Қадір Мырза Әлі: «Әкім нашар сөйлесе, Ақын нашар сөйлесе, Ана тілде кінә жоқ» деген ғой. Сондықтан да Қазақстанда тұратын әрбір азамат сөйлеу мәдениетінде де, жазу мәдениетінде де тазалық сақтап, қазақтың қара сөзінің қасиетін жоғалтпаса деймін.

Әлия ӘБІШҚЫЗЫ