Еңсе тіктеп егемен ел болғалы аттай 30 жыл. Осы отыз жылда түгендегеніміз қайсы, жоғалтқанымыз бар ма, неге қол жеткіздік? Биыл газетіміздің әр санында осы сұрақтарға жауап іздеуді жөн көріп, арнайы айдар ашып отырмыз. Тарих тәуелсіздікпен тұлғалы деп атадық. Мақсат терең тақырыпты жан-жақты ашу, талғап-талдау, сараптап жазу. Әр нөмірімізге зейін қоя жүргейсіздер. Ұсыныстарыңыз болса, тыңдауға әзірміз.
Сонымен, айдарымыздың алғашқы қонағы Ақжол Қалшабек. Әдебиеттанушы-ғалым. Өзімізше ғалымның ел тәуелсіздігіне қосқан үлесі оқырман қолына жаңа тиген «Елдік сұлбасы немесе рух жайлы толғаныс» атты кітабы деп топшыладық. Біз бағамдар қадіріміз бен қасиетімізге тоқталған, елдік мәселесін көтерген бірден-бір туынды туралы таратып айту үшін автормен әңгіме-дүкен құрдық.
Ақжол Қалшабек, ғалым, әдебиеттанушы: «Жаһанданудың негізгі мәселесі – материалдық комфорт жағдай жасау»
Қайбір тақырыпта мақала жазсам да, түп қазығы елдік мәселесіне айналып келе береді екен
— Қаңтарды тұсауы шешілген кітаптан бастайықшы әңгімені. Терең тақырыпты қаузап, кітап жазуға не түрткі болды? Әлде, тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай жоспарлап жүрген еңбегіңіз бе еді?
— Бір қарағанда, бұл кітап жоспарлап жазғандай көрінуі мүмкін. Бірақ, олай болған жоқ. Бұл кітап – соңғы 20 жылда жазылған әртүрлі мәселелерге қатысты толғаныстан туған ой-пікірлер. Бір ғана тақырыпты қамтымай, ішінде әдебиет те, дәстүр де, тарих та, дін де, өркениет те бар.
— Өркениет тақырыбын таратып айтсаңыз?
— Біздің еліміз азаттық алған соң әлемдік өркениетпен бетпе-бет келді. Ешқандай дайындықсыз десек те болады. Бұған дейін алып империяның ішінде отырып, көп нәрсені сезбегенбіз. Тәуелсіздік жарияланған уақытта еңбектеген баладан, еңкейген қарияға дейін қуанды, кейін «Енді қалай болар екен?» деп ойланды. Ол кезде өздеріңдей жас жігіт, студентпін, мен де ойланатынмын. Ойымды жинақтап «Елдік сұлбасы немесе ұлттық рух жайлы толғаныс» атты мақала жаздым. 1998 жылы «Шымкент келбеті» газетінде жарық көрді. Бұл мақала «Болашақта қандай ел болар екенбіз?» деген студенттің ойын жеткізді.
Қазір бейтарап қалмағаныма қуанамын. Өйткені, тәуелсіздік тақырыбы көкірек көзі ашық, ізденісте жүрген жан үшін бейтарап қалатын тақырып емес еді. Үш жүз жыл ел болуға ұмтылған, ата-бабамыздың қанымен келген, арманы болған тәуелсіздік еді бұл. Біз үш мың жыл хандық құрған ел едік. Әлемге өзгеріс әкелген, тарихи оқиғалардың қайнаған жерінде жүрген алдыңғы қатарлы ұлт болдық. Содан кейін, елдіктен айырылғанда өзегеміз өртенді.
Сол ата-бабаларымыз айырылып қалып, жете алмай кеткен азаттықты көру бақыты бізге бұйырды. Шын бақытты едім. Ешқандай боямасыз сөз бұл. Миллион студенттің бірімін, ақын да, жазушы да ғалым да емеспін ол кезде. Мақаламның артық кеткен, түсінбеген тұстары болды әрине. Кейін мектепте қарапайым мұғалім бола жүріп, осы тақырып аясында толғанып газет-журналдарға мақала жаздым. Содан бергі жиырма жылдың көлемінде жазғандарыма қарасам, бір кітап болып жиналған екен. Газетке шыққан мақалаларды тұтас кітап ету ойымда жүрді. Сәті осы отыз жылдыққа орай түсті. Негізі, қайбір тақырыпта мақала жазсам да түп қазығы елдік мәселесіне айналып келе береді екен. Кітаптың атын да мазмұнын ашатындай «Елдік сұлбасы немесе ұлттық рух жайлы толғаныс» деп қойдым.
— Студент кезімізде тәуелсіздіктің құнды екенін сезіндік дейсіз. Қазір жоғарғы оқу орнында оқытушысыз, студенттердің қайнаған ортасында жүрсіз. Қазіргі жастар осы азаттықтың қадірін қалай сезініп жүр?
— Өзгелердің атынан жауап айту қиын. Жастар қазір ойланбайды, сезінбейді деп айта алмаймын, ойланатын шығар. Бірақ, біздің 90-жылдары кешкен күйіміз, сезіміміз жастарда жоқ. Өйткені, біз – КСРО-да өмір сүріп, кеңестік жүйенің құлдығында жүрдік. Әйтсе де, ақын-жазушылар, ғалымдар ақырын-ақырын шығармаларымен рухымызды оятты. Ал, қазіргі жастар еліміз тәуелсіздік алғанда дүниеге келгендер. Олар тәуелсіздікті біздей сезіне алмайды. Өйткені, біз тәуелді болуды да, бостандықты да көрдік. Екеуінің де дәмін таттық.
Осы тұрғыдан келгенде елдік мәселесінде біздің түсінігіміз бәрібір кең. Елдік мәселесі мамандыққа да, қайда жүргеніңе де қарамайды. Тәуелсіздік алғанда эйфория кезеңі болды ғой. «Жеттік біз», «Тәуелсіз болдық» дейтін көкіректе сезім болды. Біз соны басымыздан өткіздік.
РУХАНИ ДҮНИЕ ӨЛГЕНДЕ АДАМ – ТІРІ ӨЛІККЕ АЙНАЛАДЫ
— Кітапта «Қазіргі бүкіл әлемдегі ең негізгі проблема осы – тірі өліктер проблемасы» деген екенсіз…
— Иә, ол рас. Қысқаша айтқанда, имансыз жүрек қой. Яғни, жүректің тыныштығы иманмен орнайды. Әл-Фарабидің өзі айтып кеткен «Адам денесіндегі басты мүше – жүрек» деп. Еуропада кезінде жүрекке жүгінген, кейін тарихтағы ренессанс, қайта ояну дәуірінде «Басты нәрсе – жүрек емес, ақыл» деп тапты. Содан бері бес жүз жыл өтті. Қазіргі еуропа елдеріндегі кризистің түбірін осыдан іздеу керек. Мұны тек біз айтпаймыз, өздері де біледі. П.Бьюкенен деген ғалым «Батыстың өлімі» атты кітабында рухани дүниенің өлгенін мойындап отыр. Рухани дүние өлгенде адам – тірі өлікке айналады. Өйткені, адамның өзі рух пен денеден тұрады, адам болу үшін екеуі де керек. Бірақ, бастысы – рух. Ал, рухтың күшті болмағы жүректегі иманға байланысты. Жүрегі өлген адамның денесі қимылдағанмен одан пайда жоқ.
Бұл жерде тек батыстықтардың жүрегі өледі екен деп ойламау керек. Кез келген адамның жүрегі өледі. Сондықтан, ұлттық қасиетімізден, иманымыздан, салт-дәстүрімізден ажырамау керек. Өзімізде бар рухани құндылықтарды кеңестік жүйе құлдыратып жіберді. Тек соны қайта жандандырып, өзімізді тауып, танысақ болғаны. Жүрегімізде әлі де ата-бабадан қалған рухани тамыр бар. Егер, сол тамыр жойылып кеткенде біз тәуелсіздікке қуанбас та едік.
Қазақта «Ит тойған жеріне, ер туған жеріне» деген сөз бар. Біз өмірді тек қарынның тойғанымен, комфорт өмір сүрумен өлшемейміз. «Малым – жанымның садағасы. Жаным – арымның садағасы» дейді қазақ. Бұл қағидат – тірі жүректен шыққан, өлі жүректен шықпайды.
«ТЕК ЖАҒДАЙ ЖАСАУ КЕРЕК» ДЕЙТІН ВИРУС КІРДІ БІЗГЕ
— Бізде материалдық байлыққа, өмірге бет бұру қай кезеңнен басталды?
— Біріншіден, кеңестік жүйеде арнайы саясат жүргізілді. Қазіргі елу жастан жоғарының көпшілігі бұл саясаттан қатты зардап шекті. Бірақ, арасында мұндай идеология жүрегін шайып кетпеген жандар да болды. Тәуелсіздік алған жылдары мемлекеттің меншігін жұртты ойламай бөліп ап қалу, меншігіне айналдырудың себебін осыдан іздеу керек.
Екіншіден, егемендік алдық та әлемдік өркениеттің, жаһанданудың құшағына кіріп кеттік. Жаһанданудың негізгі мәселесі – материалдық комфорт жағдай жасау. Бұл шетелде бес жүз жыл бұрын басталып кеткен үрдіс. Сөйтіп, рухсыздықтан құтыла алмай қалды.
Ал, біз солардан үлгі алып жүрміз. Рас, батыс тұрмыстық деңгейде алдыңғы қатарға озып кетті. Жолдары тегіс, үйлері жайлы, мәшинелері мықты. Біз солардан озығын аламыз деп жүріп, рухани дүниемізді ақсатып алдық. Міне, осылай «Тек жағдай жасау керек» дейтін вирус кірді. Адамдар бар жағдайымыз жасалса, бақытты боламыз деп ойлайды. Осы орайда олар адамның екі нәрседен жаралғанын ұмыт қалдырды. Рухани өмірді комфортпен жаба алмайсың. Егер, рух өзінің керегін алмаса, жүректің тыныштығы бұзылады. Яғни, жүрек ауырады. Жүрек, жан ауырғанда денің сау, ақшаң көп, жағдайың жақсы болса да бақытты бола алмайсың.
БІЗГЕ, ЕУРОПАЛЫҚ, АМЕРИКАЛЫҚ, НЕ ҮНДІС БОЛУДЫҢ КЕРЕГІ ЖОҚ
— Бақытты болу үшін рухани және материалдық дүние үйлесіп, рух жоғары тұруы керек дейсіз ғой. Сіздің айтуыңызша, отыз жылдан бері рухани дүниені алға шығара алмай отырған сияқтымыз…
— Шығара алдық деп айта алмаймын. Мен осы кітапта, жазған мақалаларымда соны іздедім. Бұл жерде жаңалық ойлап табудың керегі жоқ. Ең бастысы – біз өз болмысымызға қайтуымыз керек. Бізге, еуропалық, американдық не үндіс болудың керегі жоқ. Мен өзім – өзім сияқты болуым керек. Өзімнің құндылықтарым бар. Ұлттық құндылықтар дегенде бес нәрсені айтамын: дін, тіл, салт-дәстүр, тарих, атамекен-жер. Осы бес нәрсені өз орнына қойсақ, өз қалпымызға келеміз. Егер біреуі кем болса, басқалары да шала болады. Асқар Сүлейменовтің бір сөзі бар: «Әлем ұлты, мұсылман ұлты, түрік ұлты, қазақ ұлты. Осының біреуі кем болса, басқалары да шала» деп. Демек, осыдан әлемдік өркениеттен өз үлесімізді алуымыз керек. Оның ішінде біздің де үлесіміз мол, өркениетті тек қана немістер, француздар жасамайды. Немістер мерседесті, жапондар тайотаны жасау үшін әлемдік ғылымнан үлесін алды. Тарихтың бір кезеңінде олар алға шығып кетті. Істің көзін тауып, менеджмент арқылы ғана озды. Әйтпесе, еуропалықтар арабтың цифрін алды. Рим цифрларының болмайтынын түсінді. Осылай-осылай әлемдік ғылымнан теріп-теріп алып, істерін дөңгелетіп алға озып шықты. Олар біздің тек дінімізді алған жоқ, қалған ғылымның бәрін алды.
Мысалы, ортағасырда еуропаның жайы мүлдем мүшкіл болған. Бізде Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» деген мемлекет туралы дүниежүзінде теңдесіз поэма жазған. Бұл нені көрсетеді? Біздің соншалық өркениет деңгейіне жеткенімізді көрсетеді. Сондықтан, рухани құндылықтар бар, соған қайта алсақ, жаңағы бес нәрсені орнына қоя алсақ, болғаны.
— «Тәуелсіздік деген сөз – мүмкіндік» деп жазған екенсіз. Тәуелсіздік бізге қандай мүмкіндіктер берді?
— Барлық мүмкіндікті берді. Енді, бірақ мәселе – мүмкіндікті пайдалану. Мүмкіндікті пайдалана алмай қалсақ, тек өзіміз кінәлі боламыз. Өйткені, тәуелсіздік әрдайым берілетін мүмкіндік емес. Ол бірнеше ғасырда ғана берілетін мүмкіндік. Неге үш жүз жыл бойы тәуелсіздік алмадық? Ата-бабамыз алғысы келмеді емес, азаттық үшін арпалысты. Бірақ, мүмкіндік болмады.
Енді осы сөзді жете түсінбей, мағына-мәнін кетіріп алсақ, ол – өзіміздің кінәміз. Сондықтан, тәуелсіздік – қастерлі сөз, қасиетті ұғым.
Тәуелсіздік – ұлы мүмкіндік. Жеңіл-желпі қарайтын нәрсе емес.
ТӘУЕЛСІЗДІК ДЕГЕНДЕ ЖҮЙЕЛІ ЖҰМЫС ПЕН ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМ ЖАСАЛУЫ КЕРЕК
— Үш онжылдықты артқа тастап барамыз. Отыз жылдықта біздің атқаратын міндетіміз қандай?
— Атап өту тек тойлаумен бітпейді. Өзімнің ойым сол, жоғарыда айтылған бес құндылықты жүйелі түрде бойымызға енгізу керек. Егер, біреуіне дұрыс мән бермейтін болсақ, мықты мемлекет, берік қоғам бола алмаймыз. Мұны Жүсіп Баласағұн «Құтты білікте» айтып қойған. «Құтты білікті» мемлекет қалай болуы керектігі жөніндегі конституция деуге болады. Ж.Баласағұн бұл еңбегін Қарахан деген сол замандағы теңдессіз мемлекетте отырып жазып отыр. Мемлекет құруға, басқаруға осы кітаптың өзі жеткілікті. Бірақ, бұл кітапты біздің барлық салада, басшылар, саясаткерлер, білім беру саласында күндіз-түні оқып жатыр дей алмаймын. Демек, бұл – біздің шалағайлығымыз бен кемшілігіміз.
Тәуелсіздік дегенде жүйелі жұмыс пен ғылыми тұжырым жасалуы керек. Отыз жылда өз-өзімізді тануға, табуға күш салдық. Әлі де таба алмай жатқан жайымыз бар. Бес ұлттық құндылығымызды құнттауымыз керек. Қайталап айтамын олар – дін, тіл, салт-дәстүр, тарих, атамекен-жер.
Сұхбаттасқан Әзімбек ҚОЙЛЫБАЙ
Ақпарат: Ақжол Қалшабек – әдебиеттанушы-ғалым. Филология ғылымдарының кандидаты. М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университетінің доценті. «Мұхтартану» ғылыми орталығының аға ғылыми қызметкері. «Әдебиеттану ғылымына кіріспе» еңбегінің және 100-ден астам ғылыми мақалалардың авторы. Ғалым Мекемтас Мырзахметұлының шәкірті. Өзі де ұстаз. Жақын арада жарық көрген Әзімхан Исабектің «Абайдың «Китаб тасдих» ғылыми монографиясының жетекшісі.
Leave a Reply