Ғазиза ШАХАНОВА, «Kaznex Invest» орталығының басқарушы директоры
tories/b890c9d0b7ad5c6a41426db57890e928.jpg» width=»200″ height=»301″ alt=»b890c9d0b7ad5c6a41426db57890e928″ style=»float: right;» />
Ақиқаттың ең үздік расталымы ол – тәжірибе. Соңғы үш жыл бойы Қазақстанның пайдасына шешілмеген Кеден Одағы (КО) жағдайында іс осылайша көрініс беріп отыр. Соңғы статмәліметтерге сәйкес, 2011-2013 жылдары біздің КО елдеріне экспортымыз $7,1 млрд-тан $5,8 млрд-қа дейін төмендеген, ал импорт, керісінше, $15,9 млрд-тан $18,3 млрд-қа дейін артқан. ҚазТАГ агенттігіне берген сұхбатында ҚР индустрия және жаңа технологиялар министрлігі «Kaznex Invest» Ұлттық экспорт және инвестициялар агенттігі» АҚ экспортты дамыту бойынша басқарушы директоры Ғазиза Шаханова орын алған жағдайдың себебін түсіндіріп берді.
– Ғазиза Ғаниқызы, жасырын емес, әлемге біздің шикізат тауарларымыз ауадай қажет. Бірақ әрқашан солай бола бере ме? Жеке, сіздің ойыңызша, қаншалықты ұзақ?
– Менің ойымша, Қазақстан шикізат ресурстарын жеткізуші ел болып қала береді – бұл біздің генетикамыз сондай. Ал генетикадан, баршағабелгілі, қашып құтыла алмайсың. Шикізат жеткізу бұл – тым жаман нәрсе емес, ол бізге әлі талайға жетеді. Біз әркез шикізат экспорттадық, және біздің бар өнеркәсібіміз сол шикізатты өндіріп, өңдеуге құрылған. Оны мойындау керек, бұл жерде күрсінуге еш негіз жоқ. Шикізаты жоқ елдер де бар, – міне бұл ел дамуының нашар нұсқасы.
– Біздің өнімдердің экспортын сипаттап беруіңізді өтінемін. Қазақ-стандық шикізаттық емес тауарлардың қандай түрлері басқа мемлекет-тердің тарапынан сұранысқа ие?
– Егер статистикаға қарайтын болсақ, онда тұтас экспорттың шамамен $4 млрд-ы бұл – Қазақстанның дайын экспорттық өнімі. Бұл біздің фокус-топ. Менің бар білуімше, Астанадағы локомотив зауыты өз өнімін Тәжікстан, Эстония, Моңғолияға жеткізді. Дәрілеріміз негізінен Орта Азияға тарайды. Қазақстанда жиналған Hyundai жүк көліктері Беларуське кетеді. Біздің экспорттық нөмірі бірінші өніміміз ұн болып табылады. Расына келгенде, біз ас және электр құрылғылар өнеркәсібінің кейбір түрлерінен мықтымыз.
– Қазіргі таңда қазақстандық бизнеске кезігіп отырған проблемалар «интеграция жетіспеушілігі» салдары болып табылады деген пікір жүр қоғамда. Сонда бұл біз одан да қатты интеграциялансақ, бәрі жақсырақ болады деген сөз бе?
– Қарбалас көп кезде, әдетте, іс жақсылықпен бітпейді. Олар (Мәскеу) эволюциялық жолмен дамитын нәрселерді жеделдетеді. Еуропа 1951 жылдан бастап өз одағына қарай жылжыды, ал біз үш-төрт жыл бұрын ғана бастап алып, бірыңғай валютаға қол созғымыз келеді. Оны Ресей де жоққа шығарып отырған жоқ. Өнеркәсіп саясатын біз айқастыруымыз керек. Мен оны қалай айқастыратынымызды түсінбей әлекпін – салықты, тарифтерді біріздендіру ме, өндірісті мамандандыру керек пе? Жүрістің қалайша жасанды түрде алынғанын түсініп отырсыз ба?
– Дегенмен Кеден одағын құрудағы басты дәйектердің бірі қазақстандық компаниялардың 170 миллиондық нарыққа рұқсат алуы болды ғой.
– Өте дұрыс. Бірақ ең қызығы – біздің жанымызда Қытай нарығы тұр, алайда неге екені белгісіз сол экономикамен жақындасу туралы ешкім ләм-мим демейді. Бірақ екі елдің ішінен біз Ресейді таңдадық. Ол Қытайдікіндей күшті емес, бірақ біз сағымдағы Қытай экспансиясынан қорқамыз. Қазақстан үшін КО – көршілестіктің ең тамаша формасы.
Менің ойымша, дәл осы Ресеймен үдемелі жақындасудан қорқу керек, бірақ байсалдылықпен қорқу керек. Саудадағы трендтер, көршілестік жағдайы әрі қарай жақындасудың керек еместігі туралы хабар береді. Айтады емес пе, көршіңді мақтап, асқақтатып жіберсең, сосын қарым-қатынастар сөзсіз бүлінеді, себебі әрқашан олай болуға болмайды. Әдетте, әлдекімдер жағдайды пайдаланып, кейіннен оны дәстүрге айналдырып та жібере алады.
– Біздің шикізаттық емес тауарлардың КО-ға экспорты туралы айтқанда, көп жағдайда біздің өнімдерді, жұмсартып айтқанда, «алмайды» немесе оның сатылуына тарифтік, бейтарифтік қадалар қойып кедергі келтіріп отыр деп ойламайсыз ба?
– Магнитогорскідегі бір бизнесмен неліктен екенін қайдам қазақстандық арақ аталған қаланы жаулап алды деп шешіпті. Ол депутатқа жүгініп, депутат РФ мемлекеттік думасының қарауына келесідей мазмұндағы үндеуін енгізіпті: мырзалар, қазақстандық арақ қаптады, халық қырылып жатыр, қанеки, бірдеңе жасайық, деп. Және дереу арада ақпарат тарап, кіргізуге шектеу қоятын және акциздерді көтеретін заң жобасы жасалады. Бұл қазақстандық араққа қатысты басқа да түрлі кедергілердің бірі ғана.
Бірақ статмәліметтер былай дейді: біз Ресейге $1,5 млн-ға алкоголь өнімдерін жеткізіппіз, ал олар бізге $48,3 млн-ға!
Ал жалпы алғанда, менің ойым – қазір индустрияландыру картасы бойынша жаңа өндірістердің ашылып жатқандығына қарамастан, қазақстандық экспорт құрылымы алдағы келешекте аса өзгере қоймайды. Бұл ретте тығырықтан шығу жолы қарапайым: экологиялық таза өнім өндірісіне мамандану немесе қандай да бір эксклюзивпен жұмыс жасау керек.
– Қазақстандық тауар сол ресейлік, белорустық тауармен бәсекеге қабілетті ме?
– Егер сапалық жағынан алып қарайтын болсақ, мен ойлаймын бәсекеге қабілетті деп. Ал енді оған біздің алматылық немесе петропавлдық кәсіпкердің өз тауарын Белоруссияға дейін жеткізуге кететін шығындарын қосар болсақ, бізде оларға қарағанда субсидияланатын нәрсе аз. Оларда өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, қайта өңдеу салаларын қолдау мықты. Ал бізде бизнесті қолдау жанама, қолданбалы ғана.
– Ал егер былай ойласақ: біз Ресеймен және Белоруссиямен келісімге келген біз және саудадағы барлық кедергілерді алып тастаппыз, онда осы елдерде біздің өндіріс үшін қандай болашақ ашылған болар еді? Шикізат емес өнімнің қандай түрлері бойынша бізде экспорт өскен болар еді?
– Мұндайды елестетудің өзі қиын. Мен бұл жерде барлығы қазақстандық бизнестің күші мен мүмкіндіктеріне байланысты деп ойлаймын. Агер айналымда ақша болса, жеке байланыстар болса онда кедергілерге қарамай-ақ экспорттауға болады.
– Ал басқа елдермен саудадағы жағдай қандай, мысалы, Орталық Азия елдерімен?
– ОА-дағы ең бірінші сауда орталығы — ол Өзбекстан, жылына миллиард доллардан астам экспорт. Миллиард — бұл негізінен ұнның есебінен, ал өнеркәсіптік тауар бойынша қазақстандық өнімді олар аса көп алмайды. Ол жаққа дәрілер, ұн жөнелтіледі, ал өнеркәсіптік тауарларды олар алғысы келмейді. Қырғызстанға кететін қазақстандық экспорт көлемі шамамен $500 млн. Ол жаққа да ұн, тамақ өнімдері экспортталады. Түркіменстанмен экспортымыз өте аз — шамамен $116 млн. Бірақ Түркіменстан — жабық нарық. Ол жаққа біз тамақ өнімдерін сатамыз.
– Десек те, сауда жағынан Өзбекстанмен қарым-қатынасымыз қиын сияқты. Қазақстандық келіссөз жүргізушілер ұнды кіргізу акцизін төмендету үшін Өзбекстанды көндіруге 2 жыл жұмсады, онда да тек 15%-дан 11%-ға дейін ғана. Сонымен қатар біздің министрлер кабинетінің Қазақстанның ашық шаралар енгізу туралы мәлімдеме жасағандары да белгілі, соның ішінде Орталық Азия елдеріне. Алайда ештеңе де болған жоқ. Бұл жағдай ары қарай қалай өрбір екен?
– Сіз білесіз бе, мен бұрын да солай ойлайтынмын, қазір де солай ойлаймын, сауданы жүргізіп отырған министрлік бизнес мүддесін қорғауға келгенде сәл «қырсыздау». Өзбек акциздері туралы тақырып – әбден жауыр болған тақырып, олар туралы кім не айтпады, біздер қандай анықтама жазбадық. 2011 жылы олар ұнды кіргізу акцизін 10% -дан 15%-ке дейін көтерді, 2012 жылы 400-дей тауарға, сол жылы тағы да 45 тауарға акциз енгізді. Бұл туралы тек ерінгендер ғана аузын ашпады. Қанша жыл өтсе де біз қорқытқаннан басқа түк жасап жатқан жоқпыз. Ауызбен айтқаннан іске көшкенге дейін қаншама кедергінің барын айтқанда, бұл шенеуніктердің өздерінің тиімсіздігін білдіреді.
– Маған экономика министрлігінен түсіндіргендей, салық комитетіне өзбек тауарларына қатысты салықты әкімшілендіру өте қиын екен. Техникалық тұрғыдан қиын, Қазақстан мен Өзбекстандағы «акциздік тауар» ұғымының өзі әр түрлі, әдістемелік тұрғыдан күрделі. Менің қазір білуімше, олар қандай да бір шешімге келген сияқты, қаржы министрлігі де бәрін нақты шешуге қандай да бір шаралар қабылдап жатқан сияқты.
– Ол қашан шындыққа айналуы мүмкін?
– Бір күні біз өзбек автокөліктерінің импорты біздің экспортқа қарағанда 900 есе жоғары деп шағымданған болатынбыз. Мүмкін, қатты шағымданғандығымыз соншалық, Мәскеу ойлана келе өзбек автокөліктерінің кіргізілуіне тыйым салды. Мәскеуге осыған да рақмет, ең болмаса бұл мәселе де шешімін тапты.
– Өзбекстан өздерін импорттан мықты қорғап отыр, бұл тұрғыда біз не жасай аламыз? Қазақстандық тауарлардың осы елдің нарығында көптеп сатылуы үшін біз не істей аламыз?
– Білесіз бе, Өзбекстан бұл – өте қиын мәселе. Келіссөз жүргізушілер керек.
– Десек те, бюрократияны есепке алмай техникалық тұрғыдан біз қыспаққа ала алатын олардың сезімтал тұстары бар емес пе? Әлде бұл қиын ба? Ресей де техникалық жағынан қиындығына қарамастан, біздің алкоголь бойынша қандай да бір шешімдер қабылдап жатыр ғой. Әлде біздің дипломатия жеткілікті деңгейде күшті емес пе?
– Иә, мойындауымыз керек, жеткілікті деңгейде күшті емес. Біз олардың импортын шектеуіміз мүмкін, бірақ ол бізге қаншалықты тиімді? Себебі біз ол жақтан жеміс-жидек, көкөніс алып отырмыз, басқа жақтан емес, Қытайдан алмаймыз ғой. Менің білуімше, оңтүстік қазақстандық шаруалар өзбектердің тыңайтқыштары арзан,сондықтан алып отырмыз дейді. Алайда бүгінде өзбек тыңайтқыштарының генетикаға қаншалықты қауіпсіз екені әлі зерттелген жоқ. Халықты арзан тамақтармен тамақтану жағдайында қалдырғандықтан, амал жоқ арзанға жүгіреміз.
Менің ойымша, келіссөздерді елдің мүддесін ойлайтын нақты бір тұлғалар — терең білімді, тәжіриесі бар, беделді, оларға неге олай жасауға болмайтынын түсіндіре алатындай және көндіре алатындай өкілетті және дарынды адам жүргізуі керек.
– Айтыңызшы, өзінің экспортын қолдауға Қазақстан жалпы қанша бөледі?
– Шамамен миллиард теңге.
– Ал биылғы жылы?
– Сол шамада. Бұл сома толығымен игеріліп те жатыр.
– Девальвация туралы. Девальвацияның салдарынан техникалық тұрғыдан алып қарасақ, қазақстандық өндірушілерге өз өнімдерін жергілікті жерде сатқаннан гөрі шетелге экспорттаған тиімді болу керек. Солай ма?
– Мен ерекше өндірістік күшті қажет етпейтін шикізаттық, ауыл шаруашылық тауарлары әрине ұтады деп ойлаймын.
– Сонда, мысалы, шырын, макарон немесе ұн өндірушілер өз өнімдерін Өзбекстанға сатуға барынша қызығушылық танытады ғой?
– Қазір Өзбекстан шетел өнімін импорттау барысында шырындарға 70% акциз, алкогольсіз өнімдерге 100% акциз қолданады. Теңгенің құнсыздануы салдарынан валютаға шаққанда 20% құрайтын кіріс өзбек салықтарын жабады деп ойламаймын. Тиімсіз.
– Болашаққа болжам: шикізаттық емес тауарлар мен сауданың қазақ-стандық экспортына қатысты алдағы жағдай туралы, мысалы 2014-2015 жылдары жағдай қандай болады? Дайын өнімнің қазақстандық экспорты өсе ме?
– Білесіз бе, бәрі өте күрделі және көптеген факторлармен байланысты. Бәрі саясатпен байланысты. Айталық, егер Еуропа мен АҚШ Ресейге қандай да бір санкция салар болса, ол тікелей бізге де әсер етеді. Десек те, бұрынғы жылдарға көз жүгіртер болсақ, дайын өнім экспорты өз үлесін сақтап қалады.
– Десек те 5-10%-ға өсуі мүмкін бе?
– 10% — көп шығар. Бүгін айту қиын, болжау да қиын. Бұл жерде болжам дегеніңіз – таза механикалық нәрсе.
– Ал импорттық өнім қымбаттады ма?
– Импорт қымбаттады.
– Сұхбатыңызға рақмет!
Данияр ДӘУІТӘЛИЕВ, Жанболат МАМЫШЕВ, ҚазТАГ.
Leave a Reply