Қоғамда буллинг шамадан тыс даралану, бәсекелестіктің өсуі, күнделікті өмірдегі әлеуметтік шиеленіс, өзара жанжалды қарым-қатынасқа байланысты анықталады. Аталған іс-әрекеттер білім беру жүйесінде де жиі кездеседі. Қазір Қазақстан мектептерінде жасөспірімдер арасында болып жатқан қорқыту мен зорлық-зомбылықтар педагогтер мен ата-аналар, құқық қорғау органдарын алаңдатуымен қатар, депутаттар арасында айтылып, дабыл қағу басталды. Осыған орай, бүгін адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Шымкент қаласы бойынша өкілі Нұржан Әбдезовпен мектеп оқушылары мен жасөспірімдер арасындағы буллинг мәселесі бойынша кездесу өтті. Кездесуге Шымкент қалалық әйелдер кеңесінің төрайымы Баян Жандосова, білім басқармасының бөлім басшысы Әшірбек Әдеев, қала мектептерінің директорлары мен тәрбие ісі жөніндегі орынбасарлары қатысып, буллинг мәселесінің өзектілігін атап өтіп, өз пікірлерімен бөлісті.
-Буллинг – оқушылардың тек оқу үлгеріміне ғана емес, олардың тұлғалық дамуына да теріс әсер ететін құбылыс. Біз мектептерде балалар үшін қауіпсіз орта құруымыз қажет. Бұл тек мұғалімдер мен ата-аналардың ғана емес, бүкіл қоғамның міндеті. Буллинг – бұл тек моральдық мәселе емес, кей жағдайда заң бұзушылық болып табылады. Біз балаларды құқықтарын қорғауға үйретуіміз қажет және ата-аналарға осы мәселеге аса жауапкершілікпен қарау керектігін түсіндіруіміз маңызды, — деді өз сөзінде Баян Айтбекқызы. Қоғамда көбінесе дене бітімінде ерекшеліктері бар балалар, сондай-ақ дарынды балалар қорқытады. Өкінішке орай, отбасының материалдық жағдайы да мектептегі қорлаудың негізгі себебі болып табылады.
— Буллингтің құрбаны болған балалар тұйықталып кетеді. Ал бұл психологиялық мәселелерге әкелуі мүмкін. Сондықтан біз оқушылардың жан дүниесін түсінуге тырысуымыз керек. Әрбір бала өзін тыңдайтын және қолдайтын адамның бар екенін сезінуі қажет. Мектеп ортасында қорқытудың алдын алу-бұл көмек көрсетуді кезең-кезеңімен ұйымдастыру. Бұл тұлғааралық кедергілерді жою, қарым-қатынас дағдыларын дамыту, мектеп ұжымының топтық бірлігін арттыру. Егер сіз ата — ана немесе педагог ретінде буллинг оқиғасы туралы білсеңіз — сіз міндетті түрде араласып, балаға көмектесуіңіз керек, — дейді «Қорған-М» қоғамдық қорының төрағасы Диана Қырғызбаева. Кездесу барысында оқушылардың да пікірі тыңдалып, сұрақтарына жауап берілді. Сондай-ақ, қатысушылар бұл мәселені шешуде ортақ күш-жігердің маңыздылығын ерекше атап өтті. Қазіргі таңда буллингтің алдын-алу мәселесі үлкен маңызға ие және көптеген себептерге байланысты кеңінен қамтуға лайық. Біріншіден, агрессивті мінез-құлықтың бұл түрі жасөспірімдердің психикасын терең жарақаттайды. Екіншіден, экономикалық тұрақсыздық, кедейлік, біздің күнделікті өміріміздегі агрессияның, стрестің көптігінен буллингтің жасөспірімдер арасында таралуы артып отыр.
Буллинг дегеніміз не?
Буллинг – бұл жаңа термин. Bullying сөзі ағылшын тілінен аударғанда «қорқыту», «кемсіту», «мұқату» дегенді білдіреді. Кеңірек мағынада бұл бір адам (немесе топ) басқа, физикалық және моральдық жағынан әлсіз адамға (немесе адамдар тобына) физикалық шабуыл жасаған немесе қорқытқан кездегі зорлық-зомбылықтың ерекше түрі. Жалпы баланың қатегездігін білдіреді.
Буллинг әлемде кең таралған және барлық уақытта бола береді. Буллинг мәселесін бірден және мәңгілікке шешу мүмкін емес. Білім беру ұйымы студенттер арасындағы буллинг мәселесіне үлкен көңіл бөлуі керек.
Буллингке кімдер қатысады?
Буллинг тек балаларды ғана емес, мұғалімдерді де қамтиды. Яғни, балалар да, мұғалімдер де буллингтің құрбанына айналуы мүмкін, ал ересектер де, балалар да бұзақы рөлін атқара алады. Буллингтің дамуына көп жағдайда отбасындағы тәрбие, балада сәби кезінен бастап тәрбиеленетін көзқарастар ықпал етеді. Сондай-ақ буллингтің дамуы балалар білім алуға баратын оқу орнының микроклиматына ықпал етеді. Білім беру ұйымы студенттер арасындағы буллинг мәселесіне үлкен көңіл бөлуі керек.
Жасөспірімдерді қорлаудың келесі себептерін ажыратуға болады:
қызғаныш, табыс, сыртқы, физикалық немесе психикалық көріністер;
бұрынғы қателіктері үшін кек алу;
дұшпандық сезімі;
сыныпта, құрдастар арасында билік үшін, көшбасшылық үшін күрес;
қарсыластың өзінен артықшылығын көрсету арқылы оны бейтараптандыру;
өзін-өзі растау;
назар орталығында болуға, салқын көрінуге ұмтылу;
таң қалдыруға ұмтылу;
ұнатпайтын адамды қорлауға, қорқытуға ұмтылу
Айта кету керек, қорқыту барысында бірнеше даму сатысынан өтеді: Бірінші кезең — қорлау тобын құру. «Жәбірленушінің» физикалық күшін қолдану және қорлау арқылы өзін көрсетуге тырысатын «көшбасшының» айналасында жасөспірімдік ортада құрдастар жиналады, олар да басқаларға үстемдік етуді қалайды немесе керісінше көшбасшыдан қорғауды іздейді. Егер «көшбасшы» тарапынан зорлық-зомбылықтың алғашқы көріністері қатаң түрде басылмаса:
— ол өзінің жазасыздығына сенімді бола бастайды;
— қатарластары арасында беделі артады;
— өз күші мен ықпалына сенімді болып, орнығады;
— топ нығаяды;
— қолдауды жалғастырады;
Егер сіз буллинг көріністерін уақытында тоқтатпасаңыз, уақыт өте келе олар қауіпті бола бастайды. Зорлық-зомбылық мәселесін шешу үшін буллинг жағдайын жасау әрекеттеріне дұрыс және дер кезінде жауап беру маңызды. Егер білім беру ұйымдарындарының барлық қатысушылары буллинг мәселесімен белсенді және байыпты айналысса, онда көптеген қақтығыстардың алдын алуға болады.
Біз буллингтің алдын алу үшін ескерту, жою және бақылау сияқты аспектілерді қамтуымыз керек. Профилактикалық жұмыс студенттердің әлеуметтік, отбасылық, тұлғалық жағдайын оның өмірі мен мінез-құлқының сапасын жақсартатын арнайы педагогикалық және тәрбиелік шараларды қолдану арқылы, тұлғалық бағытты өзгерту арқылы өзгертуді көздейді. Буллинг жағдайларының алдын алу шараларының негізгі мақсаты – студенттер стресстік жағдай мен агрессияны жеңуге үйренуге көмектесу.
Бұзақылықтың алдын алудың мақсаттары:
мұғалімдерді қиын және оған бейім балалармен жұмыс істеуге және буллинг жағдайларын шешуге үйрету;
студенттердің әлеуметтік жағдайын жақсартуға жәрдемдесу;
ата-аналарға педагогикалық қолдау көрсету;
психотравматикалық және әлеуметтік қауіпті жағдайды жою;
студенттер арасында толеранттылық пен әлеуметтік құзыреттілікті дамыту;
студенттердің өздері және басқалармен қарым-қатынасы туралы түсініктерін өзгерту;
Білім беру ұйымында буллингтің алдын алу келесі деңгейде жүзеге асырылады:
жеке
топтық
жалпы студенттер арасында
әлеуметтік
Алдын алу үш кезеңде жүзеге асырылады: диагностика, алдын алу әдістері және рефлексия. Диагностикалық кезеңде сауалнамалар және социометрия жүргізіледі, алдын алу әдістері — белгілі бір тақырыптар бойынша сынып сағаттары (буллинг, төзімділік және т.б). Рефлексия кезеңінде сыныппен топтық рефлексия қолданылады.
Білім беру ортасындағы жасөспірімдер арасындағы зорлық-зомбылықтың алдын алуда сауалнама арқылы зерттеудің көмегі орасан зор. Проблемалық сыныптар кейін зорлық-зомбылық пен буллинг себептерін анықтау маңызды. Буллинг көріністерінің себептерінің бірі білім беру ұйымының атмосферасы. Егер бұл себеп буллинг жағдайларының негізгі себептерінің бірі болса, сауалнама нәтижелері бойынша педагогикалық ұжыммен жұмыс жүргізу қажет. Тек жұмыс істегеннен кейін. Содан кейін мұғалімдер студенттер арасындағы буллингтің алдын алу жұмыстарын бастауы керек. Алдын алу әдістерінің бірі ретінде сіз сынып сағаттарын ұйымдастыруды пайдалана аласыз, оның негізгі идеялары айналадағы адамдарға құрмет пен толерантты қарым-қатынас туралы тақырыптар болады. Сондай-ақ, педагог-психолог сынып ұжымын біріктіру, толеранттылықты, басқаларға қатысты эмпатикалық ойлауды дамыту үшін сыныптармен тренингтер өткізе алады. Буллингтің алдын алу негізінен буллингтің ықтимал қатысушыларына бағытталған, ол студенттермен және олардың отбасыларымен жұмысты қамтиды. Отбасы мен тәрбиенің түрін, ата-ананың балаларына деген мінез-құлқын анықтау маңызды. Педагог-психолог жасөспіріммен және оның ата-анасымен бірлесе жұмыс істеп, жасөспірімнің эмоционалдық әл-ауқатының төмендеуіне және оның оңтайлы психикалық дамуының ауытқуына әкелуі мүмкін ата-ана мен бала қарым-қатынасының бұзылуын зерттеп, түзету жұмыстарын жүргізуі керек.
Педагог-психологтың буллингтің алдын алу бойынша жұмысында белгілі бір студентпен және жалпы топпен жұмысы маңызды орын алады. Әрбір жасөспірімге өмірдің қиын сәттерінде өз көзқарасын тауып, қолдау көрсетіп, сонымен қатар жасөспірімнің жеке басының ерекшеліктерін, жігері мен күшін ескере отырып, оны дұрыс жолға бағыттауы керек. Жасөспірімдер арасындағы буллингтің алдын алуды жүзеге асыра отырып, психолог жасөспірімдерде қалыптасқан әлеуметтік ауытқуларды түзетуге, сыныпта достық және сенімді қарым-қатынастарды құруға ерекше назар аударуы керек. Сынып ұжымында бірлескен жұмыс барысында өзара көмек пен қолдауға негізделген қарым-қатынастарды құру өте маңызды. Білім беру ұйымдарында қауіпсіз психологиялық жағдай жасау үшін алдын алу шараларын бір жүйеге біріктірген дұрыс. Негізінен білім беру ұйымдарында буллингтің алдын алу шаралары студенттер арасында белгілі бір көзқарасты қалыптастыруға, сондай-ақ буллингке қарсы ережелер мен нормаларды енгізуге септігін тигізеді. Кейбір балалар агрессия көрсетсе, кейбіреулері керісінше, тұйықталып, құлшынысы төмендейді, мұның соңы суицидке апарып тіреуі де мүмкін. Екі жағдайда да баланың мінез-құлқы өзгереді. Буллинг сөзі ағылшынша bullying сөзінен алынған. Қазақша баламасы «қорқыту». Яғни, бұл кейбір балалардың басқаларға қарсы агрессиясы, егер күш теңсіздігі орын алса және жәбірленуші оған қаншалықты зиян тигізетінін көрсетсе. Қорқыту әрқашан физикалық шабуылда көрініс табады деп айту қиын, психологиялық қысым жасау арқылы да буллингтің көріністерін байқай аламыз. Зорлық-зомбылықтың жиі кездесетін түрлері ауызша қорлау, зұлымдық және әдепсіз әзілдер, мазақ ету, ар-намысына нұқсан келтіру, жәбірленушінің тарапына қауесеттер мен өсектердің таралуы, бойкот (қорқытудың ең қауіпті түрлерінің бірі, өйткені қалғандары жиі суицидке әкеледі). Буллер деген кім? Буллерлер-агрессор ретінде әрекет ететін балалар. Қорқыту процесінде олар күш позициясында болса да, іс жүзінде б да қанағатсыз. Бұл мінез-құлықтың себебі көбінесе отбасындағы проблемалар болып табылады. Мектептегі қорқытуға кім қатысады? Қорқыту бастауыш және орта мектептерде жиі кездеседі. 10-11 сыныптарда ми құрылымдарының жетілу процестері мен жасөспірімдердің өзін-өзі реттеу қабілеті аясында ол біртіндеп жоғалады. Буллингте үш негізгі рөлдер бар. 1)Булли (қорқытуды ойлап табады және басқарады), 2)Бақылаушылар (жанжалдан тыс, бірақ агрессорларды мақұлдайды немесе айыптайды) 3)Жәбірленуші. Жанжалға қатысушылар мен бақылаушылардың рөлдерін бөлудің пайдасы жоқ. Өкінішке орай, қорқыту жағдайында шеттетілген позицияны ұстанудың да өз өзін қорғауға ешқандай пайдасы тимейді. Тек буллинг бір сыныпта екі балаға «әсер етпеуі» мүмкін, шабуыл жасаса да, бақылаушылар аз емес, кейде үлкен жарақат алады. Психологияда тіпті «бақылаушының жарақаты» деген термин бар. Көбінесе бала жалғасып жатқан зорлық-зомбылықты бақылау тәжірибесін өз бетінше жеңе алмайды. Қорқыту жәбірленушінің ғана емес, сонымен бірге үнсіз куәгерлердің позициясындағы балалардың да психикалық денсаулығына зиян тигізеді. Егер бала қорқытудың құрбаны болса, не істеу керек? Қорқытудың құрбаны отбасының әл-ауқатына, ата-анасының қамқорлығына және даму деңгейіне қарамастан кез-келген бала бола алады. Ересектер қорлау жағдайларын елемеуі маңызды, тіпті агрессия әлі балаларына бағытталмаса да. фото: lifelogy.ru Қорқытуды қалай тануға болады және ол не үшін қауіпті? Егер бала жәбірленуші болса, бірақ бұл туралы тікелей айтпаса, қорлау туралы басқа физикалық және психологиялық белгілерден болжауға болады. Іштің және кеуденің себепсіз ауыруы; мектепке барғысы келмеу және нашар үлгерім; жүйкесі ширығып, ашуланып шыға келу; энурез; қайғылы көріністе болады, мазасыздық, мұңаю, селқостық; ұзақ депрессиялық күй; жиі суық тию және басқа аурулар; жалғыздыққа бейімділік, қарым-қатынасқа құлықсыздық; тәбет проблемалары; шамадан тыс сәйкестік пен сақтық. Мектептегі қорлау – буллер мен жәбірленуші арасындағы ғана мәселе емес, барлық қатысушылар үшін ең жағымсыз салдарға әкеледі. Буллингке ұшыраған студенттер депрессияға ұшырайды, психикалық бұзылулардың дамуына бейім және өз-өзіне қол жұмсауға тырысуы да жиі кездеседі. Агрессор балалар мектеп үлгерімінде қиындықтарға тап болады, қылмыстық бейімділікке ие болады және педагогикалық ұжымды сабақ жүргізудің орнына тәртіпті сақтауға мәжбүр етеді. Буллингтің куәгерлері көбінесе жәбірленушінің орнында болудан қорқады және буллерлерге қосылып кетуі мүмкін. Немесе олардың мәселелеріне араласпағаны үшін өздерін кінәлі сезінеді және бақылаушы позициясынан жарақат алады. Осылайша, мектептегі қорқыту бүкіл білім беру жүйесін бұзады, жалпы шиеленісті, иеліктен шығаруды және қатыгездікті тудырады. Буллингпен қалай күресуге болады? Жасөспірімдерді қорқыту-бұл күрделі тәсілді қажет ететін мәселе. Мектептегі буллингпен баланың жалғыз өзі күресе алмайды, оған шамасы да жетпейді, қалай әрекет етуді де түсінбеуі қалыпты. Бірақ барлық тараптар, яғни ата-аналар, мұғалім және оқушының өзі бірігіп күрессе, мұндай келеңсіздікті жеңіп шығуға болады. Буллингке тап болғандар, психолог-мамандардың көмегіне жүгінуден ұялып, бас тартпағаны жөн. Егер сіздің балаңыз буллер болса, не істеу керек? Көбінесе буллерлер отбасында зорлық-зомбылыққа ұшыраған балалар, сондай-ақ өткен психо-травматикалық сәттерді бастан өткерген балалар болады. Егер әкесі баланы үйде ұрып-соғып, қорлайтын болса, онда келесі күні ол әлсіз сыныптастарына күш көрсетіп, әкесінің қылығын қайталауға тырысады. Мұндай балаға мамандардың көмегі қажет, бірақ бастысы сіздің үйіңізде не болып жатқанын талдау. Буллер эмпатияның төмендеуімен бірге өзін-өзі жоғары бағалайтын және оның әрекеттерін жақсы білетін кездер болады. Мұндай балаға қатаң тыйым сала отырып, оның әрекеттерінің салдары қалай болатынын түсіндіру қажет. Бұл туралы онымен сөйлесіңіз. Жәбірленуші немесе агрессор ретіндегі тәжірибеңіз туралы айтыңыз. Баланың айналасына назар аударыңыз, ол ересек достарының зорлық-зомбылығына ұшырайды ма? (кейде үнемі мысқыл сөздер жеткілікті). Маманмен кеңескеннен кейін сіз балаңызбен болған жағдай туралы қалыпты түрде сөйлесе аласыз. Баланың өзі агрессор болмас үшін басқа адамдардың шекараларына деген эмпатиясы мен құрметін дамытыңыз. Бірақ егер қандай жағдай болмасын, сіздің балаңызға үнемі сыныптастары шабуыл жасаса-мектепті немесе оқу формасын өзгерту арқылы оны жарақаттан қорғаңыз.
Қызмет ақпарат
Leave a Reply