ЖІБЕК ЖІПТЕН ЖҰМЫР ОЙ
Немесе КЕСТЕ ШЕРТКЕН СЫР
Бүгінде ежелгі антикалық кесте өте сирек кездеседі
Музейге кірдіңіз. Назарыңызды жібек жіптерімен толығымен көмкерілген үлкен де кіші кестеленген заттардың бірден аударатыны сөзсіз. Өйткені көздің жауын алады. Тамсанып тұрғаныңызда бірінші ойға келетіні: «Бұл қалай жасалады — шынымен қолмен бе?! Керемет. Бұл қанша уақытты алды — айлар, жылдар?!»
Алынған ақпаратты қорыта отырып, сіз Орталық Азия кестесінің таңғажайып сәндік кеңістігін жасаған халықтық қиялдың толық күші мен тереңдігін түсіне бастайсыз. Суреттің күрделі графикасы мен бояудың қанықтылығы таң қалдырады. Соңында, сізде — бұл үлгілер бір нәрсені білдіре ме? Олардың мағынасына еніп, кесте тігушілердің сызбаларының сырын ашуға бола ма? деген сұрақтар пайда болары анық.
Орта ғасырларда Орта Азияда виртуозды кестелеу техникасымен, әсем декорымен ерекшеленетін көптеген көркем кестелеу шеберлері өмір сүрді. Сән-салтанаттың бейнесі болған қымбат маталарда Қытайдың, Үндістанның, Иранның, Египеттің әсерлерімен кестеленген жергілікті көркемдік дәстүрлер бейнеленген туындылар пайда болған. Кей кезде бір-біріне қарама-қайшы көзқарастарды көрсететін әр түрлі, шығу тегі таңқаларлық сәндік бейнелер пайда болды. Әр түрлі бастаулардағы эстетикалық құбылыстардың мұндай симбиозы бұл Орта Азияның ғасырлар бойы фарфор мен дәмдеуіштер, маталар мен кілемдер тасымалданатын Ұлы Жібек жолының қиылысында болғандығына байланысты болды. ХІХ ғасырда, мұсылман өнерінің классикалық түрлері жоғалып бара жатқан кезде, халықтық дәстүрге байланысты қолөнер мен әйелдердің қолөнері кейбір аудандарда дамуда. Олардың қатарында өткен ғасырлардың мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ортағасырлық мәдениеттің ең жарқын, айрықша құбылысына айналған кесте тігу мәдениеті.
Ислам өнерін зерттеуде көбінесе оның классикалық түрлеріне — миниатюраға, каллиграфияға, архитектуралық безендіруге, сарай қолөнеріне баса назар аударылады, ал фольклорлық ортада кең таралған салт – дәстүр және күнделікті сиқырлармен байланысты сақтаған кестелеу қолөнері бұрынғы даңқының перифериясында қалады.
XIX ғасырдың соңында Орта Азия сәндік кестесі дәстүрлі күнделікті өмірдің объектілері ретінде емес зерттеушілердің назарын аударды, өйткені кестеленген әрбір зат,олар үйлену,тұсау кесу,қыз ұзату және тағыда басқа рәсімдерде қолданатын сиқырлы тұмар ретінде өздерінің жоспарланған міндеттерін орындай отырып, өзінің табиғи болмысын жалғастырды.
Кесте өнері – әйелдің өзін – өзі көрсету патшалығы
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында кесте бұйымдары этнографиялық коллекциялар үшін ғана жинақталып, Европа,Түркия,Ташкент, Мәскеу, Санкт-Петербургте өткен қолөнер көрмелерінде көрсетілген. Бүгінде ежелгі антикалық кесте өте сирек кездеседі. Коллекционерлер өз жинақтарына түпнұсқа, аукционшылардың бірегей үлгілерін алуда кез келген бағаны береді, ал музей қызметкерлері, зерттеушілерге тым қымбат баға. Алайда сала мамандары осы өнер түріне қатысты ақпараттарды жинауға кез келген жағдайды пайдаға асырады. Отырықшы халық қолданбалы өнерінің әр алуан спектрінде сәндік кесте ерекше орын алады — таңғажайып өрнектері мен энергетикаға бай түрлі-түсті колоритімен адамды сиқырлап алады. Егер керамика,темір,тері ұсталары дәстүрлі түрде қолөнердің ерлер айналысатын түрі болса, кесте — бұл әйелдің сабырлығын,түс таңдау қабілетін, өзін-өзі көрсету патшалығы, ұлттық мәдениетінің таңқаларлық өзіндік, әлі толық түсіндірілмеген құбылысы.
Кез-келген әйел кесте тігумен айналысқан, сондықтан да өнердің бұл түрін ең жаппай және демократиялық деп санауға болады. Қолөнер түрінде дамып келе жатқан кесте шын мәнінде ұлттық нышанға айнала отырып, халық шығармашылығының ең жарқын және мәнерлі жетістігі болды. Мақта мен жібек, стиль мен ырғақ сезімі, шебер қолдар мен шексіз шыдамдылық — бұл кесте туындысын жасау үшін қажет нәрсе.
Ежелде бала кезінен бастап қыздарға инені қолдануға үйреткен — өйткені олардың қолдарымен жасалған төсек жапқыштар мен перделер,қыз жасауының ажырамас бөлігі, үйлену тойының ең маңызды атрибуттары болды, бұл кең тараған наным бойынша, әулетті жалғастыруға ықпал етті.Кестеленген мотивтар саны бойынша олар отбасының байлығы мен қоғамдағы дәрежесін, қалыңдықтың шеберлігі мен еңбекқорлығының көрсеткіші болған. Қолөнер дәстүрлері анадан қызға мұқият беріліп отырды. Оқшауланған өмір салтында әйелдердің өзінің ішкі әлеуетін, ішкі еркіндік сезімімін кестелер арқылы көрсеткендігі таңқаларлық. Қазіргі кезде классикалық кесте түрі бүкіл әлемде өзінің көркемдік ерекшелігімен, зерлі тігін бұйымдарының нәзіктігі,тігіс жұмысының дәлдігі, табиғи бояғыштардың үйлесімді түстерімен жоғары бағаланады. Сонымен қатар, көзге көрінетін эстетикалық артықшылықтардан басқа, кесте салттық рәсімдердің атрибуты ретінде қасиетті білімнің тасымалдаушысы болып табылады.Кестенің әрбір өрнегінде ежелгі сиқырлы білім мен сенім-нанымдар оның ғұрыптық рөлі әрбір үлгіде шифрланғандай.
Ою-өрнек өнерін үш тұрғыдан қарастыруға болады: материалдық мәдениеттің туындысы ретінде қолданылған материалдар, тігістердің түрлері, бояулар, көркемдік дәстүр ретінде стиль, композициялар, декор мотивтері, түс. Халықтың рухани мәдениетінің маңызды бөлігі ретінде – кестеленген өрнектер көзқарас тұрғысын оның заңдылықтарының ақпараттылығы және мағыналық мазмұнын сипаттаған. Бұл мақала кесте тігудің мағыналық мазмұнына бағытталады. Уақыттың өтуімен және қоғамның өзгеруімен мәдениеттің қасиетті кодтары біртіндеп ұмытылып, осы бірегей туындыларды болмыстың барлық толықтығынан айырды. Декор мотивтері мен олардың атауларының көркем түсіндірмесі өзгерді, олармен байланысты ұғымдар ұмытылды.
Кестелерді мәдени мәтін ретінде қарау бізге ұмытылған мағыналарды «қалпына келтіруге» және халық шығармашылығының осы құбылысын толық бағалауға мүмкіндік береді.
Кестедегі албаста-бадам мотиві неліктен тойға қорғаныш сиқырлы шеңбер ретінде дайындалған?
Алтын Ордаға енген аймақтардың аумағында ислам өнеріне әсер еткен әр түрлі көркемдік дәстүрлердің өзара әрекеттесуіне жағдай туды. Мұсылман халықтары арасында қалыптасқан ерекше эстетиканың қалыптасуы туралы түсінік беретін көрнекті еңбектермен қатар табиғи нәрсе бұл кесте тігу. Аталмыш мәдениетте көптеген мағыналық өрнектер бар: Анар – құнарлылық, пышақтың бейнесі — зұлым рухтардан сақтайды, шам мен құмыра — ластықтан тазартудың нышандары. Осы мақала аясында Орта Азия елдерінің кесте тігу мәдениетінде өзіндік орны бар бір өрнекке тоқтала кетсем, бұл «Бадам» өрнегі. «Бадам» — Шығыста және түркі халықтары арасында ең танымал ою-өрнектердің бірі. Ол әр түрлі мағынаға ие, мысалы, Қырым татарлары арасында ол тұрмысқа шығатын қыз, ал ұйғырлар арасында бұл адамның іштегі эмбрионы, ал әзірбайжандар арасында ол бастапқыда жалынның тілі болып табылады. Бадам тәрізді мотив шығыс елдерінің көптеген өнерінде бута ретінде белгілі; оның пішіні мен мағынасы зороастриялық шеңбердің суреттерімен байланысты болды — қырғауылдың, әтештің немесе павлиннің стильдендірілген бейнесі, жалын тілі немесе кипарис бейнесі. Ежелгі және орта ғасырларда ол қорғаушыі тұмар, зұлым көзден сақтайтын құрал, сонымен қатар өсіп өркендеу символы, жаңа өмірдің бастауы ретінде халықтық магия белгілерінің тізіміне мықтап кірді. «Бадам» өрнегінің түсіндірмесі, қызықты сонымен бірге бадамға, жалынның тілі немесе талғампаз қисық жапырақ. Оның сәндік безендірілуіне де көп көңіл бөлінді. Мысалы, жапырақты екіге бөлуге болады, оның бір бөлігі қызыл және сары жолақтардан тұрады, ал екіншісі кішігірім, қызыл түсті өрнектер орналасқан ақ фон. Мотивтің символы тұмардың сиқырымен байланысты болды, өйткені жабайы таулы бадам, ащы жеміс, зұлым көзден және басқа да қиыншылықтардан аулақ болу мүмкіндігіне ие болды. Шахрисабз бен Нұрата ауылдық кестелерінің безендіруде бадам тәрізді мотивтер тізбегі немесе қарапайым профиль түстер — албаста-бадам жиі кездеседі. Бұл атау исламға дейінгі рәсімдердің қызықты беттерінің бірін де ашады.«Зороастрия құдайы Анахита» — босанатын әйелдердің қорғаушысы. Ислам оған тыйым салғандықтан, жергілікті фольклордағы Анахита Албастаның зұлым сыйқыршыға айналды, ол әйелдер сенгендей, егер оның бейнесі төсеніште кестеленсе, жүкті болуға көмектеседі. Анахита, құнарлылық пен судың құдайы, беделін түсіру және жадтан өшіру үшін ертегілер мен мифтерде қарама-қарсы кейіпкерге айналды — әйелдің бейнесіндегі жын-перілердің бірі босанған әйелді немесе нәрестенің өзінен ұрлай алатын әйел, көпшіліктің санасын өз ырқына көндіре алған. Албастаның бейнесі, оның сыртқы келбеті әр түрлі халықтарда әртүрлі. Албаста — Орта Азияның көптеген халықтары арасында кеңінен таралған жын-перілердің бірі — адам кейпіне ене алатын сиқыршы. Ол адамдарға көбінесе жаңғақ ағашының түбінде отырған ұзын шашын тарайтын көпомырауынды әйел түрінде көрінуі мүмкін. Албаста әсіресе босанатын әйелдер мен жалпы жас келіншектер мен әйелдер үшін өте қауіпті деген пікір кең тараған. Кестедегі албаста-бадам мотиві неліктен тойға қорғаныш сиқырлы шеңбер ретінде дайындалған?
Самарқанд аңыздарында Албаста өз бейнелерін жасауға бұйрық береді және оларды өздерімен бірге алып жүретіндерге зиян тигізбеуге уәде береді. Албастаның антропоморфты бейнесі бар тұмарлар шынымен де халық арасында сәнге ие болды — әдетте сопақ пішінді, мың бір омырауды бейнелейтін нүктелермен дақталған және денесін жабатын жүнді білдіретін сызықшалармен бейнеленген. Осыған байланысты ғалымдар исламға дейінгі кезеңде оның бейнесі басқа пайдалы функциялармен байланысты болды деген қорытындыға келді. Сонымен бірге «албастаның әйелдік келбеті ерекше атап көрсетіліп, баланың дүниеге келуі үшін оның қатысу қажеттілігі туралы сенімі оны «Албастар — ежелгі Азия Венерасы — Анахитаның бейнесі» құдайдың өзгерген бейнесіне айналдырған. Осылайша, этнографиялық деректер құдайлардың антропоморфты бейнелерімен қорғаныс тұмарларын киюдің, атап айтқанда, «қасиетті сулардың құдайы» Анахитаның құнарлылығын беретін қорғаныш тұмарларын кию дәстүрінің болғандығын куәландырады. Ислам діні пайда болғаннан кейін бұл дәстүр отбасылық ғұрыптар шеңберінде сақталды және бір кездері исламға дейінгі өткен уақыттағы қайырымды құдайы сияқты жын-перілерге айналғанымен, халықтық сана өзінің қорғаныш қызметіне деген сенімділікті берік сақтады.
Албаста мен Албастының арасы
Кесте туралы айтар болсақ, албастаның қосымша анықтамасымен мотивті сыйлау оның сиқырлы қасиеттерін арттырды бадамның ащылығы зороастрия құдайына айналған бақсының зұлымдық сипатымен сәйкес келді. Бұл жағдайда екі таңба да тұмар ретінде қолданылады және кескіннің өзі албасты бадам бойымен өтетін қауіпсіздік тізбегі түрінде, жас әйелді баланы көтеру және босану кезінде болуы мүмкін қауіптерден қорғауға кепілдік берді. Сонымен бірге бадам мотиві мен Албаста есімі арасындағы байланыс тағы да зороастриялық белгілер шеңберіне сәйкес келеді. Бір қызығы, Анахитаға ислам тыйым салды, Албастыға айналды. Ал Орталық Азиядағы әйелдер оны «бадам» мотиві түрінде кодтаған. Олар өздерінің сүйікті құдай бейнесін кестеде қайталайды. Мұны перде жамылған Анахита деп түсінгендер Албастының құнарлы күшіне сенді. Алайда, ғасырлар өте және жаңа буын қыздары дүниеге келе, олар үшін Албасты үйлену, босану немесе нәрестеге зиян келтіретін бақсы ғана деп түсінгендер де бар. Неліктен олар киімдер мен жаймаларға «бадамдарды» кестелей берді? Мысалы, жыландың мотиві салынған затты пайдалану,бұл жылан өз бейнесін «көріп», зиян тигізбейді деген сияқты. Сол қағида бойынша «албасты-бадам» өрнегі кеңінен қолданылды. Кестелерде көбінесе жібек маталарды негізгі фон ретінде қолданады — шохи-абр (икат техникасын қолдана отырып боялған) — қызыл, күлгін, жасыл, сары, өзіндік өрнекпен кестенің бірнеше қарабайыр өрнектерінің орнын толтырады. Жарыққа деген құштарлықты қанағаттандыратын әр алуан бұл кестелер талғам көрсеткіші сонымен қатар, кестеленген өрнектер арасындағы керемет қарама-қайшылық оларды қайталанбас туынды етеді. Сақтардың 7 құдайы болған, оның үшеуі әйел құдайлары: Табити, Апи және Аргимпаса.Апиға табыну және оны қастерлеу біздің күндерімізге дейін кестелі мотив түрінде жеткен.Оның аты түркі тілдерінде «апа» деген атпен қалды — анасы, тәтесі, апасы; Түркі халқында Апи Ұмайға айналды. Апи де, Умай да жердің бейнесі. Жер мен көктің бірігуінен барлық тіршілік иелері туады Тәңір-Умай, сақтардың арасында Папай-Апи. Үнді-еуропа тілдерінде Апи «су» немесе «өзен» дегенді білдіреді. Апи аспан ылғалды жерді бейнелейді.Апи жылан аяқты көп омырауынды бейнеленген, өйткені сақ мифологиясындағы жыландар жерді қоректендіретін жерасты суларын бейнелейді. В.Ф.Миллер, Л.Згуст және басқа зерттеушілер Апи дегеніміз «ана» семантикасына жүгіну деген тұжырымға келді және барлық түркі халқының «апа» деген сөзі деген пікірде. Кестеленген кез келген заттағы ежелгі Апи құдайы «бадам» мотиві бұл әдемі пішін ғана емес, сонымен қатар өмірге көмектесетін, зұлым көзге қарсы күшті бойтұмар. Әйтпесе, әйелдер оны үш мың жылдан бері және ол осы күнге дейін сақталмас еді.
Кесте өнері біздің күнделікті кеңістігімізді руханиландыратын, оны әсемдікке толтыра алатын талассыз әлеуетке ие.Дәстүрлі қолданбалы қолөнердің арқасында қазіргі заманғы мәдениет өзінің ерекшелігін сақтайды, ол жаһандану процестері кезінде өте құнды. Классикалық кесте ұлттық бірегейліктің бөлігі ретінде оның тамырларымен және дәстүрлерімен байланысы сақталған кезде өмір сүретіндігі және осы тұрғыдан оның декорының семантикасы туралы нақты зерттеулер оны болашақтың меншігі ету үшін өткеннен болашаққа қадам болып табылады.
Дилорам Тауасарова,
Түркістан облысы, Түркістан қаласы
Тарихи –мәдени –этнографиялық орталық қызметкері
Leave a Reply