«ШЕТЕЛДІК ЖАЗУШЫЛАР ӘУЕЗОВТЫҢ ҚАСЫНДА ТҮККЕ ДЕ ТҰРМАЙДЫ»

Бақытжан Алдияр, ақын:

«Шетелдік жазушылар Әуезовтың қасында түкке де тұрмайды»

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>tories/0045.jpg» width=»448″ height=»298″ alt=»0045″ style=»float: left;» />Күнделікті қайталана беретін бір тірліктен шаршайсың кейде. Қысылтаяң уақыт, сан шаруаның жүйкеге кері әсер ететін кездері де бар. Сонда сол тіршіліктің бәрінен сәл ғана уақытқа алыстап ойыңды жинақтап күш-қуаттың қайнарын табу үшін жаныңа жақын іспен айналысқың келеді.  Әркімнің өз сүйікті ісі бар, ал, біздің шаршағанда қанағат табар дүниеміз  — өлең. Яғни, ақындардың өлеңін оқу. Күніге кітапхана аралап кітапты үзбей оқитындардың қатарынан табылмасақта, желі ішіндегі жазбалардан мағыналы өлең тауып оқуға тырысамыз.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>Әсілінде,  адам баласы даналық ойдан дән іздеуі керек. Бірде ғаламтор әлемін ақтарып отырып жазушы Мархабат Байғұттың: «Ақындар айтысына қатысса да, үлкенді-кішілі басылымдар беттерінде бірді-екілі жыры жарық көрсе де, елең ете қалар едік. Осы оғланнан, бұйығылау көрінетін биязы баладан бірдеңе шығады-ау деп, жүрегіміз лүпіл қағатыны рас-тұғын. Монтиғандау, момындау сезілгенімен, бұ баланың бойында, жуастау жаратылысында әлдебір жұмбақтық жасырынып жататыны һәм байқалмай қалмас-ты. Өзі өзеуреп тұрмаса-дағы, сөзі сезгірлікке толы келетін. Қазекем «Тұлпар түрін жасырады» дегенді бекер айтпаған шығар» -деген жазбасына көзім түсті. Бұл жазушының Бақытжан Алдияр туралы ақтарыла айтқан сырындай әсер етті. Бұрындары ақын Бақытжанның атын естігенім болмаса, өлеңдерін оқымаған екенмін. Осы бір жазбадан кейін Бақытжан Алдиярдың өлеңдерін тауып оқи бастадым. Сенесіз бе басында онша мән бермеген ақын шығармашылығының тұңғиығына  баттым да кеттім. 

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>Анықтама орнына: Бақытжан Алдияр 1974 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт ауданының Тұрбат ауылында дүниеге келген. А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің филология факультетін бітірген. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. Көптеген халықаралық республикалық жыр мүшәйраларының бас жүлдегері, М. Ғабдуллин атындағы сыйлықтың лауреаты, ҚР Президентінің әдебиет саласындағы арнаулы стипендиясының екі дүркін иегері. Қазір ол Қазақстан Жазушылар одағы Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалының директоры қызметінде.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>Сөйттім де өлеңдерінің тұңғұйығына батырған ақын Бақытжанның қызмет орнына бардым.  Ашық-жарқын әңгіменің арқауы тарқатылды.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Бақытжан аға талайдан бері сіздің жазған өлеңдеріңізді қызыға оқып жүр едім. Бүгін жолығу сәті түсіп отыр. Табалдырығымызды мешін жылы аттап кірді. Өткен жыл несімен ерекшеленді, жаңа жылдағы жаңалықтарыңыздан бастасаңыз.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Жаңа жыл табалдырығымызды аттағалы бері жұмысқа кіріскеніміз енді ғана. Жаңалық дейтінде қырып тірлік істеп тастағаным жоқ. Дегенмен осы жылы біраз ойымда жүрген өлеңдерімді қағаз бетіне шимайласам деген ойларым бар. Біраздан бері өлең жазудан қалыппын. Шынымды айтсам бір жылдай өлең жазбай қойдым-ау деймін. Өлең жазбай қойдым дегенім өлеңнің ауылынан алыс кеттім деген сөз емес. Алдыңғы жылдары біршама аудармалармен айналысып едім. Сол аудармамен айналысамын деп өзімнің өлең әлеміме қайта кіре алмай жүрмін. Өзгенің поэзиясына бас қойып кеткесін өзіңніңкіне кіре салу қиындау екен. Енді осы жылы өз шығармашылығыма назар аударамын деп жүрмін.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Аудармашылық та кез-келгенге бұйыра бермейтін өнер. Кімдерді  аудардыңыз?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Иә. Мәулен атайдан бастадым. Шағатай тілінен М.Х. Дулатидың  шығармаларын және Заһираддин Мұхаммад Бабырдың ғазалдарын аудардым.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>Адам өзін өзінен артық ешкімніңде білмейтінін білуі керек

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Айтысқа да қатыстыңыз. Өзіңіз аға тұтып жүрген, шығармашылықтағы әріптесіңіз  Мархабат Байғұт айтыс өнерін қоюды ұсынған екен. Сол үшін өзін кейде кінәлі де сезінетін кездері де болатын сыңайлы. Шыныменде айтысты қоюға сол кісінің сөзі ме әсер етті ме, жоқ әлде себеп басқада ма?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Сіз адамға ең алдымен не маңызды деп ойлайсыз? Біреудің айтқан пікірі ме, әлде өзіңнің ішіңдегі түйсігің бе? Міне, мәселе осында. Айтыс демекші алғашында айтыстың алаңынан табылғаным рас. Ең алғаш рет 1987 жылы келдім айтысқа. 1994 жылы Көкшетау қаласында өткен айтыста «бас жүлде» менің қанжығама байланды. Бірақ кейінірек айтыстан алшақтадым. Ол айтысты бөтенсігенім емес біріншіден, екіншіден жазушы ағам  айтқан сөзден де емес. Маған солай айтты екен деп мен өзіме керек болған дүниені тастай салмаймын ғой. Барлық ой да, шешім де мына менде. Айтысты неге қойып кеттің  дейсің ғой?…

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»> Ең алғашқы себеп менің жан-дүниемнің жазба ақындығын қалауы.  Иә,айтыстың алаңында өнер көрсеттім. Бірақ,киелі өнерде дара шықпасымды алғашында-ақ байқағанмын. Одан кейін, айтысқа өзіндік ерекшелігі бар ақындар жан-тәнімен кіре алады. Әселхан, Ақмаралдар айтыстың шыңына шықты ғой. Олардың сондай қасиеті бар. Ал менде ол жоқ болатын. Менің табиғатым бөлектеу жаратылған. Бөлектеу дегенім сол мен ақындықтың жазба түріне жақынмын. Ойыңды жинақтап, ненің дұрыс, ненің бұрыс екеніне көзіңді жеткізе отырып ақ қағазға қалам тербейсің. Менің қоғамдағы орнымда дәл осы әрекеттен қалыптасатынын  жастайымнан-ақ сезетінмін. Талай адам саған сын мен пікір айтуы мүмкін. Ол заңдылық. Біреуден қатты сын естіп те қалып жатасың. Ал бірақ, адам өзінен артық өзін ешкімніңде артық білмейтінін білуі керек. Сондай ғой. Сен өзіңнің бүкіл болмысыңды өзіңнен артық біреу біледі деп ойлайсың ба?! Дәл сол секілді, өзіңді мықтап дұрыс жолға салу мен жақсылап тану ең бірінші өзіңнің ғана қолыңда. Бұдан шығатыны ең бірінші маңызды пікір сенің миыңда.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Немістің ұлы ақындарының бірі Гете «Балалығын жоғалтқан адамнан ақын шықпайды»-дейді өз жазбаларының бірінде. Өлеңдеріңізден байқаймыз, балалық шағын жоғалтпаған ақынсыз.. Бала кезіңізде қандай едіңіз?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>—  Енді балалық шақтан барлығымыз дерлік өттік қой. Бұдан былай қайталанбаса дейтін немесе қимастықпен сағынатын кездер де өтті.  Ауыл баласы болғаннан кейін өзім ауылдың шаң топырағын, таза ауасын қатты жақсы көруші едім. Қазір де сондай. Бала кезімде қандай болғанымды білгің келсе айтайын. Жастайынан ақындыққа құмар болған мен үлкендердің әңгімесін көп тыңдаушы едім. Ауыл қарияларының айтқан сөздерін аса мұқияттылықпен құлағыма құйып отыратынмын. Олардың әрбір айтқан сөздерінде үлгі, тәрбие мен қатар көрегендік пен терең мағына жататын. Оның үстіне бір бастаған сөздеріне ұйысаң қызығынан шыға алмай қаласың.  Алдияр атамның тәрбиеесінде өскен адаммын. Өте білімді кісі еді. Мақтанғаным емес, ол кісінің өзі неміс, ағылшын, француз, орыс тілі, өзбек тілімен қатар ана тілімізді қосқанда алты тіл білетін. Ал қазір көбіміз үш тілдің өзін қарық қылмаймыз ғой.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>Балалық шақтың тағы бір қызығы туылған күн кештерінде еді. Қазір сол кезбен салыстырып отырсам бүгінгі жастардың ойы тым бөлек сияқтанады. Сөзімді жалғайын, ауылда туған күн кештерінде біз бір-бірімізге кітап сыйлайтынбыз. Біреу туылған күніңе бір кітап алып келсе біз үшін одан үлкен сыйлық болмаушы еді. Ал қазір кітап дегенді ешкімде апармайтын сияқты ғой. Кей-кездері сол балалық шақты еске алып, сағынып өлең жазатынымызда бар.

tom: 10pt; text-align: center; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>«МАХАББАТ» тақырыбынан шаршадым шынымды айтсам

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Өлең жазардағы негізі тақырыбыңыз қандай?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>—Өлең жазарда қатып қалған негізгі тақырыбым жоқ. Енді әр түрлі оқиғаларға, бастан өткен жағдайларға байланысты. Не болмаса қоғамдағы болып жатқан жағдаяттарды тақырыпқа тиек етемін. Ал бірақ «МАХАББАТ» тақырыбынан шаршадым шынымды айтсам. Махаббат тақырыбын қозғағым келмейді қазір. Оданда ауылдың төңірегінен, табиғатынан іздеймін өлеңге тақырып. Патриоттық тақырыптарда жазғым келіп жүр қазір.

—Ақынның музасы деп жатады…

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Муза деген не өзі? Өз басым муза дегенді білмеймін. Мен шабыт дегенді білемін. Бізде шабыт. Ал муза дегенде гректердің 7 музасы бар, сол шығар. Ал менің шабытым қоршаған орта. Одан кейін қай шақта келетінін дөп басып айта алмаймын. Әр кезде әрқалай. 

-Тас тағдырын талақ еткен жас арай,

Тас бағанды құшақтайды мас ағай.

Тасқа сен де таңыларсың дегендей

Тас тұғырдан телміреді тас Абай.

Тасқа айналу шығар бәлкім сыбағам,

Тасқа айнала алмай-ақ жүр бір ағам.

Тасқа соққан маңдайды аяп сонан соң

Тастай суық сіміремін сырадан,-дейсіз бір өлеңіңізде. Сыра шабыт шақыратын сусын ба, қалай өзі? Талай таланттардың шабыты ішкен кезде туады деген пікірлерде бар. Осы туралы не айтар едіңіз?

-Оның бәрі өтірік. Ішімдіктен шабыт аламын деген сөздің барлығы да бос сөз. Ғалымдардың зерттеуі бойынша ішімдік шабыт шақырмайды. Өзіңіз ойлаңызшы, жын судан татып алған адамның аузынан қандай дұрыс сөз шығады. Менің сыраны өлеңге сылтау еткендігім, сол ащы судың артында бір реніш, бір наз жататын. Бар болғаны сол. Меңзегеніңіз композитор Шәмші, Арыс азаматы Ержан Серікбаев шығар. Білесіз бе, Шәмші ішіп алып ән шығарды деген сөздердің барлығы да өтірік. Шәмші әнді сау кезінде шығарған. Ал Ержанға келсек, ол өмірінде әнді ішіп алып шығармаған. Өзім кезінде марқұм Ержанмен әңгімелескенім де бар. Ол ішімдік деген жай  сылтау ғана.

Күн жоғалса көлеңкең де бір сәт  тұрмайды

-Ержан демекші сол сазгердің де ақындық қабілеті бар. Өзінің біраз өлеңіне өзі сөз жазып алушы еді. Ақын ретінде не ой айтасыз?

—Білесіз бе, қазір дарындармен жағаласып кітаптарын шығарып жатқан дарынсыздар толып жатыр. Олардың ойы, ішкі ойлары мен пікірлері көлеңкеде қалып кетпесін деген  шығар. Бірақ олардың түсінбейтіні күн жоғалса көлеңкенің де бір сәт те тұрмайтынын білмейтіндігінде. Айтқым келгені ондайлардың қасында Ержанның жазған өлеңдері әлдеқайда құнды. Одан кейін Ержан әні мен қоса сөзін жазғанда үйлесе кететін туындылар шығатын. Ол бір жүректен шыққан бағалы дүниелер. Кезінде бір бас қосқанымызда Ержан маған бір әніне өлең жазып бер деп өтініп еді. Әні-міні деп жүріп жазылмай қалып кетті. Сол өтінішті орындай алмағаныма мен қазір қатты өкінемін.

-Әлем әдебиетін ақтарасыз ба? Жалпы қандай кітаптарды қызығып оқисыз?

-Мен негізі кітап таңдамаймын. Бастысы ол қандай кітап, соған назар аударамын. Бірақ тарихқа қатты қызығамын. Тарихты ақтарғанда түбіне жетуге тырысамын. Қазір кітаптардың көптігі сонша қоғам қай кітаптың бағасы мен құндылығын ажыра алмайтындай дәрежеге жеткендей. Қолыма алған кітабымның тақырыбы мен ішіне бір шолу жасаймында ұнамаса, іш пыстыратын болса лақтыра саламын. Ал керемет кітаптың орны мен үшін қашанда төрімде.  Әлем әдебиетін ақтармасам несіне ақын болып қалыптастым. Бірақ, сөздің шыны керек қазақ әдебиеті мықты екен ғой. Өткенде атақты Эрнест Хаменгуидің аудармасын оқып көрдімде атағына лайықты мазмұн таба алмадым. Сөйттім де, мүмкін аудармасы дұрыс емес шығар деп өзінің жазғандарын оқыдым. Басқаларды да солай жасап көрдім. Қайсысы болмасын, бірақ білесің бе әлем әдебиетіндегі сол жазушылардың барлығы да Әуезовтың қасында түкке де тұрмайды. Гете, Шекспир, Әлішер Науаи дегендердің қасында Мұхтар Әуезовтың шығармасы қайда биік. 

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»> 

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Әлемдегі сөздік қоры көп тілдердің қатарында қазақ тілінің мәртебесі жоғарылау дейді ғалымдар. Қазір қазақ ғалымдары қазақ тілін ежелгі шумер тілімен салыстырып, тіпті сол шумерліктердің де қазақ болуы мүмкін деген болжамдар жасап жүр. Тарихқа қызығатыныңыз бар екен, осы тұрғыда қандай ой айтар едіңіз.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>—Ғалымдар да оттай береді кейде. Баяғыда шумерліктердің тілдік мәдениеті мықты дамыған екен. Олардың өз тілдері, өз елдері болды ғой. Олар Иран, Ирак жерлерінде қоныстанған тарихта. Көп дүние ғалымдардың зерттеуінен емес, тарихи жазбалардан шығып жатады. Қазақ ғалымдары қазақтың тарихын зерттеп жүріп XVI ғасырға барып тақала береді.   XVI ғасыр дегінің мынау тұрған жер ғой. Шумерліктермен салыстырғанша соны зерттеу керек шығар ғалымдарға. Ғалымдарда көп қателесетінін ескеру қажет. Олардың көбісі болжам ғана.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Оңтүстік Қазақстан облыстық тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы бастығының орынбасары, басқарма бастығы, «Оңтүстік Қазақстан» облыстық газеті редакторының орынбасары қызметтерін атқарыпсыз. Қай қызметте жүргенде өзімнің орнымда отырмын деп есептедіңіз, негізгі жаныңыз нені қалайды?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Шынымды айтайын ба? Мен еркіндікті қалаймын. Біреуге тәуелді болғым келмейді.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Ақын атаулы саясатқа қарсылау келеді. Патшаның іс-әрекеттерін онша ұната қоймайды. Пушкинді алсаңызда, Лермонтовты алсаңызда патшаға наразы болып өткен. Сізде қалай?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>—Кейде наразы тұстар болады. Бірақ патшаға өкпеміз жоқ. Сен саясатпен айналыспасаң, саясат сенімен өзі айналысады. Әр дәуірдің өз патшасы, өз ақындары бар ғой. Не десекте, патша ол Құдайдың сүйікті құлы. Құранның 112 бетін ашсаң осы туралы жазылған.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Бос уақытыңызда немен айналысқанды ұнатасыз?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>—Бос уақытымда мен аң аулауға шығамын. Кейде балық аулауға. Менің осы іс-әрекетіме көбісі таңырқап қарайды. «Осыған ерігіп не бар?!» дейтіндерде бар. Бірақ менің жаратылысымнан табиғатым солай. Аңға, балық аулауға шығамын. Жер-жерді аралап кезіп кетемін. Бірақ мен бостан-босқа сабылып, бекерге сандала бермеймін. Мен ол әрекетіммен өзіме керекті қор жинаймын. Солай әбден жүріп келемінде бір күні іштегі жиылған өлеңдерді  төгемін. Менің туындыларымның талайы осылай дүниеге келген. Менің бақытымда сол.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>Кішкентай ғана нәрсе немесе аз ғана жылы сөз сені бақытты етуі мүмкін

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Адам бақытты болуы үшін ең алдымен не керек деп ойлайсыз?

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Бір білетінім адам бақытты болуы үшін көп нәрсенің қажеті шамалы. Кішкентай ғана нәрсе немесе аз ғана жылы сөз сені бақытты етуі мүмкін.  Ұлы ойшыл Сократқа кезінде мынадай сұрақ қойылыпты: «Адамға өмірде не қымбаттырақ: байлық па, алде атақ па?» Сонда Сократ «Байлық та, атақ та, даңқта адамды шын бақытты ете алмайды, дені сау кедей адам ауру патшадан бақыттырақ. Адам бақытты болу үшін ең алдымен оған денсаулық қажет» деген екен, — ұлы ойшыл. Расында да дені сау кедей, ауру патшадан бақыттырақ.

tom: 10pt; text-align: justify; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>-Ашық-жарқын әңгімеңізге үлкен рахмет. Жұмыстарыңыз алға бассын. Сізге әрдайым шығармашылық табыс тілейміз!

tom: 10pt; text-align: right; text-indent: 21.3pt; line-height: 115%;»>                            Жарылқасын Үсентаев