«ШЕНДІЛЕР ЕГЕР МЕНІМЕН АМАНДАССА ҚОЛЫМЕН ЕМЕС, ТІЛІНІҢ ҰШЫМЕН ҒАНА АМАНДАСАДЫ»

Уәлибек Әбдірайымов,

«Шаншар» әзіл-сықақ театрының директоры:

«Шенділер егер менімен амандасса қолымен емес,  тілінің ұшымен ғана амандасады»

tories/-1.jpg» width=»236″ height=»394″ alt=»-1″ style=»float: left;» />-       Уәлибек аға, Жаңа жылды қарсы аламыз деп жанталасып жатамыз. Десе де соңғы жылдары осы мерекенің сән-салтанаты бұрынғыдай емес, жаңа жылды қалай қарсы алдыңыз?

—       Әр адамның, отбасының мақсат-мүдделері болады ғой. Мына баламды үйлендірсем, кейінгісін оқуға түсірсем дегендей жоспарлар бәрімізде бар. Бірақ, мұндай жоспардың бәрі жаңа жылға қарап тұрған жоқ. Өзінің күндері толып, уақыты піскен кезде орындала беретін нәрсе. Менде 1-қаңтардан бастап мен мынаған кірісуім керек деген түсінік жоқ. 31 жетоқсаннан – 1 қаңтарға ауысатын күн мен үшін қарапайым күндердің бірі. Жеке өзім сол күні ерекше сезімде бола алмайды екенмін. Ал енді сол 31 күні отбасымыздың мүшелірінің бәрі үйде болғанды қалайды. Сағат 12-де маған тілек айтқызғанды жақсы көреді. Әйелім, балаларым, келіндерім, немерелерім соны қалап тұрса, мен жалғыз өзім «бұл мерекені сезінбей жатырмын» деп басым қисайып кетпеймін ғой. Бірақ, сол желтоқсанның 31-ін отбасымыз түгел жиналғандықтан жақсы көремін.

Жыл басы деп наурыз мерекесін айтуға болады. Қыс бойы ұйықтап жатқан жан-жануарлар оянып, жәндіктер тіріліп, жер көктеп, жыл басталады. Содан бастап еңбекке кірісеміз. Төрт түлік төлдей бастайды. Міне жаңа жыл деп осыны сезінуге болады. Қарапайым ғана мысал, қыс бойы көтерген артық салмақ тоныңды шешіп, жаның жадырайды. Далада қымтырылмай еркін, рахат сезіммен жүре бастайсың. Ауаның бәрі таза сияқты.  

—       Елдің көкейінде жүрген өзекті мәселелерді өз монологтарыңызда дөп басып, тауып айтасыз. Дәл қазір Сізді ойландырып жүрген тақырып қайсы?

—       Мен тіл тақырыбын көп айтып жүрмін, сол айтқаным аз болып жатқан сияқты. Тіліміз шықпай жатып басқа тілге қызығып жатырмыз. Өз тілімізді қарық қылмай жатып, өзгенің тіліне неге қызығамыз? Тіл ұлт тағдыры ғой. Мен ақылым тасып, кемеңгерлік көрсеткім келіп айтып тұрған жоқпын. Біз Ахмет Байтұрсыновтарды оқыдық қой. Осылар тіл тағдырын жырлап өтті. Олар өздерінен алдыңғылардан оқыды.  Осы тақырыпты алып шығуға әдемі әжуам жетпей жатыр. Халықтың айта алмай жүргенін дөп басып айтып тұрып күлдіру бар. Ал, қышыған жеріп тауып күлдіру қиынның қиыны.

—       Сіздің де сөзіңізде жан бар. Алайда, әл-Фараби 70-ке жуық тілді білген. Неге біз өз мүмкіндігімізді шектейміз?

—       Әл-Фарабиді оқыдым. Бірақ, зерттеп көрген жоқпын. Тіл білу керек, бірақ бәріміз жаппай 70 тілді білуіміз керек пе?… Әл-Фараби бір трактатында солай жазыпты деген ғалым болса, сонымен сөйлесейінші. Әл-Фараби тіпті 70 тілді білемін деп мақтанған жоқ. Оған ғылым керек болды. Парсы, грек тілдерін оқыды. Тіпті оның парасаттылығының, зейінінің жоғары болғандығы соншалықты бір елге келгенде ханы мен уәзірі ойлап тапқан тіл бар екен. Фарабидің қасында уәзір мен хан өз тілінде мына ғалым бізде шәкірттер тәрбиелеп, өзі  де біздің тәжірибемізден үйренбекші екен, — деп өздерінің тілдерінде сөйлеседі ғой. Сонда Әл-Фараби сол уәзір мен ханның екеуі ғана сөйлесетін тілді сол сәтте меңгеріп алып жауап қатқан. Адамда әр түрлі қасиет бар. Сондықтан Карл Маркс 5 тілді білген, әл-Фараби 70 тілді білген екен бәріміз  сонша тілді білуіміз керек деген қағида жалпы ұлтқа керек емес. Білімге ұмтылғандарға, кәсібіне қатысты болса үйрену керек. Ұлтқа бір-ақ қағида керек. Қазақ ұлты керек пе,керек! Жерді қорғаған батырларымыз бекер жауға шауып, Ахметтер тіл туралы бекер жазып кетпеген шығар. Онда Алаш ардақтылары орыс тілінде жазып жүре бермеді ме? Біз өз тілімізді дамытуымыз керек.

Мен қазақ боп туғаныма қуанамын. Тіпті келген жолаушыдан неғып жүрсіз, қайда барасыз? – деп сұрамаған халық қой. «Құдайы қонақпыз» дегендерді құдайындай күтеді. Үш күнге дейін келген қонаққа сұрақ қоймайды екен ғой. Үш күннен кейін ғана «Жол болсын!», — дейді екен. Сол кезде барып, «Әлей болсын» — деп не үшін жүргенін айтады.

—       Өзіңіз, сондай қонақжайсыз ба?

—       Мен оны айта алмайды екенмін. Мүмкін болса, біздің үйге барған қонақтардан сұрап көріңізші. Барымша күтемін. Сөздің шынына келгенде, аяғының ұшымен жүріп, қонағы ұйықтағанша бір тыным таппайтын отбасыларды көргенде, үйге келіп те мен солар сияқты қонақ күте алмайды екенмін, — деп мойындаймын. Ел аралап жүрген соң нағыз дархан пейілді қазақтарды көп көремін.

«Үйдегі жалғыз атымды сойып беріп, қонақ күтемін» деп айтсам  мақтангершілік болады. «Шаншарды» енді ашып жатқан кезде, жағдайымыз болмады. Жолай өтіп бара жатып, үйге соғып кеткен кісілерге беретін тамағымыз болмай қалған кезде, көршілерден сұрап болса да күтетінбіз. Ал, анамның талғамы өте жоғары, ол кісіге міндетті түрде ет асып береміз. Қонақ келсе, жақтырмайтындар да бар. Олар енді аз. Нағыз қазақтар қонақты білдірмей күтіп жібереді.

«Келгенше қонақ ұялады, келген соң үй иесі ұялады» — деген мақалдың өзге халықтардан баламасын таппай жүрмін. Тағы да «Бұдан да жаманымда тойға барғанмын» — дейді қазақ. Осы сөздерді басқа ұлттардан кездестірмейсіз. Бізде «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды» — деген сөз бар. Араб елдерінде «Екі қылыш бір қынапқа сыймайды» — деген мақал бар екен. Содан кейін көшпенділерге қатысты «Қойшы көп болса, қой арам өледі» деген  мақал бар деп жүрсем, испан елінде «теңізшілер көбейсе, кеме суға кетеді» — дейді екен. Екеуінде ұқсастықтар бар.

Біздегі сияқты «құдайы қонақ» деген термин өзге елдерде жоқ. Мысалы, Германия отбасыларында тіпті, әкесі мен шешесі немересін сағынып көргісі келсе, келінінен рұқсат сұрайды. Келіні қай уақытта бос екенін айтса, ата-енесі сол уақытта барып, қай кезде қайтатынына дейін ескертіп айтады. Батыс мәдениеті қазір бізге де келді. Қазір есіктің артында тұрып, кімсіз?- деп есікті ашатын болдық.

—       Сатираға қалай келдіңіз?

—       Қазақ ұлттық университеті, филология факультетінің араб тілдері бөлімін оқығанмын. Шығыстану ғылымдары бойынша Ленинград, Ташкенттен келген мықты ғалымдардан тәлім алдық. Қазақша араб тілінің грамматикасы оқулығын ең алғашқы жазған Бақтияр Тасымовтан дәріс алғанымды мақтан етемін. Тұрсынбек Кәкішев, Зейнолла Қабдолов, Қадір Мырзәлиев, Рымғали Нұрғалиев, Мырзатай Жолдасбековтерден сабақ алып, мектебінен өткенім маған үлкен мақтаныш. Бұлар Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқановты көргендер. Қадір Мырзалиевтің дәрісінде аузымыздың суы құрып, үзіліске шықпайтынбыз. Талант деген осы екен ғой деп, сол кісілердің дәрісінен көзіміз ашылған. Осылардың сынынан өтіп, бағасын алған курстастарымның бәріде қазір елге еңбек етіп жүр. Қатар оқыған жолдастарымның бірі, «Оңтүстік Қазақстан» газетінің бас редакторы Абай Балажан, ОҚМУ-дың филология факультетінің деканы Болатбек Тлеубердиев. Бұл оңтүстіктегі ғана. 

Өнер алды қызыл тіл, — деп қазақ текке айтпаған ғой. Барлық өнерлердің алдында тұратын осы әдебиетпен айналысатын жазушылар. Бәрі де жазушыларға бас иеді.

Әдебиетті жақсы көріп, грамматиканы онша ұнатпадым. Мен сатира тақырыбында жазып жүрген соң әдебиетшілер өзіне жақын тартып, саған грамматиканың не керегі бар – ың, — ің, деп отырасын ба, жалғау мен жұрнақты сен жалғамасаң да өзі жалғанып кете береді, — деп қалжыңдайтын. Одан да сен «әдем-і-і-і-і-і» жазсайшы, ана тілшілердің өзі қызығып оқиды. Мен ансамбльде ойнап, көңілді жүретін адам болған соң, мұғалімдердің біразы жақсы көретін.

Бастапқыда филология факультетіне араб тілін оқу үшін ғана барғанмын. Курстастарымның көбісі өлең жазып, әдеби кітаптарды талқылап отырғанда өзімнің ол кітаптарды оқымақ түгілі атын естімегенімнен ұялдым. Бір күні Зейнолла Қабдоловтың сабағына қатыспай бір жаққа баруым керек еді, — деген сөзімді қасымдағы балалар есітіп таң қалып, жағасын ұстады. Олар маған: мына әнді білесің бе, Қабдолов осы әннің сөзін жазған, — деді. Ол ақын ба? – деймін мен. Ақын дегенің не? Ол қазақ әдебиеті теориясының аталарының бірі – деді. Қатысқан соң, сабағынан қашпақшы болғанымды есіме алып өзімнен-өзім ұялдым.

—       Қазір бір балаңыз Германияда екен. Неге өзіңіз осыншама білім алған оқу орнында балаңызды оқытпадыңыз?

—       Оқыттым. Халықаралық қатынастар факультетінің Таяу шығыс кафедрасында оқыды. Оның ішінде араб тілдерін таңдаттым. Мен әртіс болып кетіп баяғы алған кітаптарым босқа қалып кететін болды, сен мына кітаптарды оқы, мен саған көмектесейін, — дедім. Сөйтіп, ол Араб Әмірлігіндегі Қазақстан елшілігінде жұмыс істеді. Мен оған ондай үлкен жерлерде, мансабы үлкен адамдардың баласы жұмыс істейді. Қалғандары кейін «лақтырылады». Балам мен әншейін әртіспін. Жоғарыдағылар үшін сайқымазақпын. Шенділер егер менімен амандасса қолымен емес,  тілінің ұшымен ғана амандасады. Сонда да өзің барып көр, деп жібердім. Барып, қазақ тілін білмейтін, Тәуелсіздік күнімен бір-бірін орысша құттықтайтындарды көріп, жағасын ұстап қайтып келді. Қазақстанның сол елдегі елшісі болып жүріп, қалай қазақ тілін білмеуге болады?…

—       Балаларыңыздың жағдайын қаншалықты жасадыңыз?

—       Ер адам отбасының жағдайын жасау үшін жұмыс істейді ғой. Мысалы отбасымды сатирамен асырай алмайтын болсам,  басқа жұмысқа кірісіп, сатираны хобби ретінде алып жүретін едім. Барынша қолымнан келген жағдайды жасауға тырысамын.

—       Ұжымды басқару әдісіңіз қалай? Қандай басшысыз?

—       Театр деген кеме ғой. Кеме теңізде ұзақ жүзгісі келсе, теңізшілері мықты болуы керек. Теңізшілерді басқарып отырған капитан. Жағаға дер кезінде шығарып кептіріп, майлап, тышқандардан тазалап, залалсыздандырып тұру керек. Егер кеме ұжымы жақсы жұмыс істесе, мұхитқа да шығып кетуі мүмкін. Театр әртістерінің жағдайына қарап жұмыс істеймін. Олар қайда болса, мен сондамын.

—       «Бапкер» ретінде сахнаға алып шыққан шәкірттеріңіздің ішінен кімдердің жұлдыз болып жанатынына бірден сендіңіз?

—       Нұржан Төлендиев пен Ғалымжан Қалыбаевты таныдым. Екеуі де менің ойымдағыны жүз пайызға шығарған актер.

—       Неге қазір  сатира сахнасында кәсіби әйел әртістер жоқ?

—       Комедия жанрында еркектер әйелдерді де, еркектерді де ойнай алады. Ал әйелдерге ер азаматтардың рөлін ойнау өте қиын, ал өздерінің рөлін өтіріктеу ойнап қояды. Комедия жанры өтірік ойнағанды көтере алмайды.

—       Сізге қайсы рөлдерді ойнау қиын?

—       Мастың, бишараның рөлі менің оңтайыма келе бермейді. Оны шегіне жеткізіп Жүсіп сомдайды. Бірақ Жүсіптің жан дүниесіне бастықтың рөлі келмейді.

—       «Ду-думанда» қазылық жасап жүрсіз. Дәмі жоқ, әзілдерді көргенде қандай сезімде боласыз?

—       Биыл үшінші рет болған «Ду-думан» жобасының ортасына келгенде әділ қазылық жасаудан бас тарттым. Кетемін дегеніме, басшылық келіспеген соң, аяғына дейін қатысып, келесі жылы отырмаймын деп ескерттім. Болмайтын, түкке тұрғысыз театрлардың сайысында баға беруге болмайды. Тіпті сынауға да тұрмайды. Республика дәрежесінде аты «Ду-думан» деп айқайлап тұрған, бас бәйгеге көлік тігілген байқауда ойнап тұрған театрлар аудандық сахнаға жарамайды. Тіпті «Лимон-шоу»деп ат қойып алған, театр туралы түсінігі жоқтар келді,көзі қарақты көрермен біледі. Олар көңілді тапқырлар клубы  мен театрды шатастырып алғандар. Сөйтіп жүріп күлдіріп жатырмыз деген өкпе-наз айтады.  Сыншысы жоқ, «КТК»-дан шыққан 3-4 бала театр ашып ала беретін болды ғой.

—       Қайсы театрды мойындайсыз?

—       Бір-бірін қайталайтын театрлар көбейіп кетті. Эстрада жанрындағы менің көзіме түсіп тұрған  театр «Өнер қырандары». Мен соларды мойындаймын. Олар сахнаға шығарда қатты ойланады. Музыкаларын қойдырып, киім тіктіріп театрға ұқсап жұмыс істейді. Олар біздің орнымызды басып, тіпті озып кетсе де риза боламын. Жұрт қазір болмайтын театрларды оздырып жатыр ғой. Мен соларды іштей мойындамаймын. Кейінгі шыққан театрлар өздерін «Өнер қырандарымен» салыстырсын. Эстрада саласында бір ұжымның өмір сүру уақыты он жыл. Он жылдан кейін ол  аңыз ретінде айтылады. Жалпы театр немен айналысатын білуі керек. Жұрттың бәрі «Базар жоқ» театрын бірінші орынға қояды. Ол театр емес. Онда режиссерлық қойылым, интермедия жоқ. Жоғарыда театрға «кеме» деп анықтама бердім. Мұнда біреулері кеменің қанаттарын көтереді, біреуі басқарып тұрады. Режиссері капитан, теңізшілер әртістер. Мықты теңізшілер  болса, кеме ұзаққа жүзеді. Осындай бірлесіп бір жұмысты атқаратын ұжымды театр деп атаймыз.

Мән-мағынасы жоқ дүниемен халықты алдай алмайсың. Қашанғы ит боп үріп, қашағы қой боп маңырай бересің. Егер ит боп үретін болсаң, келесі жолы доллор көтеріліп кетті деп ұлы. Эстрада жанры заманның айнасын болуы керек. Қоғам өзін сол айнадан көруі керек.Күлдіре алмағанның өзінде, халықтың көкейінде жүргенін айтып ақысын әперуің керек қой. Халықта жетіскенін келіп сені көріп отырған жоқ.

—       Алдыңғы буын жастар көп оқымайды деп жатады. Соңғы оқыған кітабыңыз қайсы?

—       Балаларыма кітап оқыңдар деп ұрысамын. Мені ұрысатын адам жоқ. Сондықтан, көп оқымайтын болдым. Жақында «Көшпенділерді» қайтадан оқыдым. Сатираға емес, жеке өз басыма керек болған соң. Сөйтсем, миым толыққан ба, қазір жақсы ұғындым. Қазақтың хандарына деген махаббатым оянып, рухым сұмдық көтеріліп қалды. XV ғасырда жазылған Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» деген кітабын оқып жатырмын. Ол кітапты тоқтап-тоқтап оқу керек екен. Бір парағын оқыған соң ойланып, мағынасын миыңа қондырып алып қайтадан келіп оқуың керек. Аты айтып тұрғандай адамды дәрілік, әрі философиялық тұрғыдан  емдейді. Бұл кітапқа қытайлықтар қатты қызығып отыр. Осы кітаптың екінші томында өлген адамды қалай тірілтіп алуға болатыны туралы жазылыпты. Мысалы, суға аққан адамның аяғынан ағашқа іліп қою арқылы тірілтіп алудың әдістері туралы баяндалыпты деп естідім. Кітапта мынадай деректер берілген. Өмір төртке бөлінеді, қазақтар төрткүл дүние, — дейді ғой. Төртке дейтіні Шығыс, батыс, оңтүстік, солтүстік. Төрт мезгілге бөлінеді: қыс, көктем, жаз, күз. Төртеуінің ең бастысы қағидасы екеу дейді. Жарық-қараңғы, ыстық-суық. Өстіп келеді де, он екіге бөлінеді дейді. Адамның да жан-жануарлардың да мүшесі он екі. Бір мүшелде он екі жыл бар, бір жылда он екі ай бар.

—       Болашақта ғылыммен айналысатын жоспарыңыз жоқ па?

—       Жоқ, олай етсем ғалымдардан ұят болады. Қазіргі «Нұр-Мүбарак» университетінің проректоры қызметіндегі Шамшадин Тұрсынұлымен бір топта оқығанбыз. Біз оған сол кезде «ғалым боласың» деп айтқанбыз. Ол шынымен-ақ ғалым болды.  Оған ғылыми атақ жарасады.Ал маған… Эстрада жанры өте жеңіл жанр, оның ішіндегі ауыры комедия. Мен соған жазамын. Кезінде ғылыми атақ алып алсайшы, — деп ұсыныс айтқандар да болды. Сал-серілерден қорғап, дәстүрлі әншілердің алдында масқара боп тұратын жайым жоқ деп, атаққа қызыққан жоқпын.

Бірақ адам ойын бір жүйеге келтіру үшін үнеме жазып отыру керек.

—       Әртіс болған соң, талай жерді аралап жүрсіз. Қай қалада өзіңізді жайлы сезінесіз?

—       Мені Астанаға да, Алматыға да шақырды. Шымкенттен асқан қаланы таппайсыз. Біздің халқымыз бағалай біледі, бардың құнын біледі. Доллардың көтерілгені халыққа әсер етпейді. Теңгені бағалайды. Өткенде «Громовы» сериалының сценариін жазған авторлардың бірімен кездестім. Ол маған: Шымкентте «Қошқар-Ата» деген өзен ағады екен. Демек ол өзен – Ана. Ана деген бәріне нәр береді. Бүкіл тіршілігіміз жер Анадан басталады. Шымкент «Қошқар Ата» деген қасиетті өзеннің үстінде тұр, — деп айтты. Ерекше ойланып қалдым.

—       Баймыз дейсіз ғой…

Республика бойынша сатиралық «Шаншар», «Шымкент-шоу», «Алдараспан», «Нысана» театрлары Шымкентте. Осы театрларсыз бірде-бір эстрадалық театр қойылымдарының кештері өтпейді. Шымкент өнерге бай қала.

—    Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан,

Әлия Ахметова